Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Месяцам раней у Варшаве ўпершыню пасля трохгадовага перапынку нарэшце сабраўся вальны сойм Рэчы Паспалітай. 25 ліпеня 1658 г. ён пацвердзіў элекцыю маскоўскага цара на каралеўскі пасад і нават паспеў выслаць інструкцыю камісарам пад Вільню, якая, праўда, амаль супадала з інструкцыяй 1656 г. Але ўжо 26 ліпеня супраць элекцыі выступілі біскупы, якія заявілі, што цар можа стаць каралём толькі пасля таго, як прыме каталіцтва. Тэкст гэтай заявы падпісала 13 біскупаў і папскі легат, пасля чаго пратэст падтрымаў і сойм [71, s.109].

Тайны ліст Яна Казіміра да камісараў ад 24 жніўня інструктаваў, каб яны вялі перамовы як мага марудней, каб дакладна інфармавалі яго пра дзеянні маскоўскіх ваяводаў ды каб мелі добрую сувязь з казацкім палкоўнікам Нячаем.

Тады цар паспрабаваў сілай паўплываць на перамовы. Ваявода Юры Далгарукі рушыў з войскам на Жамойць. Ратуючыся, камісары мусілі з Вільні ўцякаць ажно да Слоніма, а адзін з іх, Станіслаў Сарбеўскі, усё ж быў схоплены і зняволены. Толькі пад канец верасня камісіі зноў сышліся для перамоваў пад Вільняй. Пачалі з узаемных скаргаў. Маскоўскія паслы наракалі, што вялікі гетман Сапега бунтуе супраць царскай улады шляхту Гарадзенскага павета, камісары ж абураліся, што маскоўскія ваяводы і ў часе замірэння дзейнічаюць па-ваеннаму. Перамовы, вядома, не маглі мець канструктыўнага зместу. А на Ўкраіне ўжо праходзілі сустрэчы камісараў Рэчы Паспалітай Казіміра Еўлашэўскага ды Станіслава Бянеўскага з упаўнаважанымі ад казакаў, дзе яны абмяркоўвалі ўмовы далучэння ўкраінскіх земляў да Кароны.

Пакуль пад Вільняй цягнуліся бясплённыя размовы, абодва бакі рыхтаваліся да ўзнаўлення ваенных дзеянняў, якія, дарэчы, маглі пачацца яшчэ ўвесну 1658 г. Царскі ўрад толькі ў сакавіку перакінуў у Вільню 5 свежых палкоў. Да ваяводы Міхайлы Шахоўскага амаль няспынна ішлі падмацаванні, боезапасы, вазы з харчам. Маючы сур'ёзныя сілы, ён перадаў з Вільні 6 палкоў ратнікаў і некалькі тысячаў шляхты ў падпарадкаванне ваяводу Далгарукаму.

У траўні 1658 г. царскія паслы змаглі дамовіцца са шведскімі пра часовае спыненне ваенных дзеянняў для пачатку перамоваў. Гэта быў важны поспех маскоўскай дыпламатыі, які пасля лістападаўскіх сустрэчаў са шведамі пад Нарвай у снежні таго ж года прывёў да падпісання акта аб трохгадовым замірэнні. Аляксей Міхайлавіч мог цяпер усю мілітарную сілу дзяржавы зноў скіраваць на Рэч Паспалітую. Праўда, і каралеўскія дыпламаты не марнавалі часу. Ужо вялася падрыхтоўка да перамоваў са Швецыяй (пагадненне з сямігародскім князем Георгам Ракочы было падпісана яшчэ ў 1657 г.), а 16 верасня ў казацкім абозе пад Пуціўлем, недалёка ад мяжы з Маскоўскай дзяржавай, камісары Бянеўскі ды Еўлашэўскі дасягнулі грандыёзнага поспеху - падпісалі пагадненне аб вяртанні Ўкраіны ў склад Рэчы Паспалітай. Паводле тэксту Гадзяцкай дамовы, пад якой ад украінскага боку паставіў подпіс новы гетман Запарожскага Войска, былы пісар Хмяльніцкага Іван Выгоўскі, з Кіеўскага, Брацлаўскага і Чарнігаўскага ваяводстваў утварылася асобная дзяржава, якая аб'ядноўвалася з Каронай Польскай на прынцыпах федэрацыі, - на ўзор федэратыўнага аб'яднання з Польскім каралеўствам Вялікага Княства Літоўскага. Як і Княства, украінская дзяржава магла мець уласныя грошы, войска ды іншыя атрыбуты самастойнасці. Колькасць Запарожскага Войска скарачалася да 30 тысячаў. З кожнага казацкага палка (іх было 14) па сто казакаў атрымлівалі шляхецва. Усім шляхцічам, якія за гады вайны пераходзілі на бок Хмяльніцкага ці Выгоўскага, урад Рэчы Паспалітае гарантаваў амністыю, а жыхарам праваслаўнага веравызнання - роўнае з каталікамі права займаць кіраўнічыя дзяржаўныя пасады. Пагадненне прадугледжвала свабоду праваслаўнай царквы на тэрыторыі Кароны з выкарыстаннем украінскае мовы ў набажэнствах, гэтаксама як свабоду касцёла ў межах Кіеўскага, Брацлаўскага і Чарнігаўскага ваяводстваў. Кіеўскі мітрапаліт разам з уладыкамі луцкім, львоўскім ды іншымі (у тым ліку і амсціслаўскім) уключаўся ў склад сената Рэчы Паспалітае. Апрача ўсяго, было вырашана стварыць у Кіеве акадэмію з такімі ж кампетэнцыямі і свабодамі, як у Кракаве. Працаваць у ёй маглі прафесары як праваслаўнага, так і каталіцкага веравызнання. Яшчэ адну падобную акадэмію прадугледжвалася закласці ў другім горадзе, магчыма - у Вялікім Княстве Літоўскім. Скрозь дазвалялася адкрываць гімназіі, калегіюмы, школы, бібліятэкі, друкарні, якія б забяспечвалі насельніцтва літаратурай праваслаўнага зместу.