Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Нецярплівасць маскоўскіх уладаў да іншых веравызнанняў вельмі ўражвала сучаснікаў тых падзеяў. Пасол аўстрыйскага імператара Аўгусцін Маербэрг, які ездзіў пад час вайны ў Маскву, нават параўноўваў цара з турэцкім уладаром. Але калі турак, лічачы ўсе веравызнанні ніжэйшымі за сваю веру, усё ж дазваляе праводзіць каталіцкія, і праваслаўныя набажэнствы, дык «масквіцяне толькі ўвойдуць у адкрытую браму якога-колечы горада ... адразу ж знішчаюць усялякае падабенства каталіцкай веры», - адзначаў ён [15, с.199].

Затое праваслаўная царква ў Беларусі ў тым часе ўсяляк умацоўвалася, манастыры карысталіся дэманстратыўнай пратэкцыяй і сама шырокай падтрымкай цара. Прыкладам, Богаяўленскі манастыр у Полацку, які яшчэ на пачатку вайны атрымаў дапамогу па царскай грамаце, у чэрвені 1656 г. дачакаўся новае ўзнагароды - граматы на валоданне Іванскай воласцю «со крестьяны и с землею, со всеми угодьи к тем селам и деревням* належачим»; затым, увосень таго ж года, цар перадаў яму апусцелыя двары полацкіх мяшчанаў і габраяў, а крыху пазней, у лістападзе, - яшчэ блізу 30 вёсак [11, с.57, 67, 68].

* У Іванскую воласць тады ўваходзілі вёскі Іванск, Копцавічы, Дзямідавічы, Красніца і Мядзьведзькі.

Умацоўваючы праваслаўную царкву ў Беларусі, царскі ўрад імкнуўся цалкам узалежніць яе ад Масквы. У 1655 г. Магілеўскае епіскапства было падпарадкавана непасрэдна патрыярху Нікану. Цяпер епіскапа зацвярджала Масква, даходы ішлі ў Маскву, яна ж трымала пад пільным наглядам мясцовае духавенства. Ненадзейных святароў замянялі сваімі. У Беларусь ехала мноства папоў з Маскоўскай дзяржавы. Вядома, што ў Віцебску тады былі царкоўныя служкі з Тарапца, а ў Шклоў летам 1655 г. прыслалі 23 святароў з самой Масквы.

Аднак на ўзроўні мясцовай царскай адміністрацыі стаўленне новых уладаў да аднавернага насельніцтва Беларусі выглядала ўжо не так прывабна, як урадавая палітыка. Войска ж наогул не зважала на праваслаўнасць мясцовых жыхароў. Храмы іхныя абдзіраліся як пад час ваенных дзеянняў (прыкладам, на Берасцейшчыне, Піншчыне, Тураўшчыне), гэтак і ў гады замірэння (як было на Магілеўшчыне, Полаччыне ды ў іншых раёнах Беларусі). Не раўнуючы як паганымі наезнікамі, шмат дзе праваслаўныя цэрквы былі спаленыя царскімі ратнікамі (у Пінску, Высоцку, пад Чачэрскам ды ў іншых месцах), вёскі спустошаныя, жыхары абрабаваныя, па-бандыцку забітыя ці заняволеныя. Нават папоў мардавалі і расстрэльвалі, нават магілы нябожчыкаў парушалі [3, т.3, с.538; т.34, с.32, 67, 70; 64, т.10, с.620].

З першага года вайны царскі ўрад ажыццяўляў праграму вываду насельніцтва з Беларусі на тэрыторыю Маскоўскае дзяржавы. Загад Аляксея Міхайлавіча ад 30 ліпеня 1654 г. паклаў пачатак цэламу заканадаўству, на падставе якога палонных сталі ператвараць у прыгонных [18, с.337]. У 1655 г. патрыярх Нікан адкрыта пісаў пра намер Аляксея Міхайлавіча пасяліць на сваіх абязлюдзелых землях 300 000 палонных беларусаў. Узаконенае паляванне на людзей з мэтай пераводу іх у прыгонніцтва ці дзеля продажу набыло на занятых абшарах сама нялюдскія формы. Канфесійная прыналежнасць жыхароў тут не мела аніякага значэння - бралі ўсіх. Адзін ваявода Раман Бабарыкін у Белым (на праваслаўнай Смаленшчыне!) узяў «с посаду и их уезду ... к себе неволею ж семей з двадцать, а поголовно будет с женами и з детьми блиско за двесте человек», ды парассылаў па сваіх вёсках як прыгонных [54, с.189]. Большая частка выведзеных з Беларусі людзей («литовского полону») адразу пераводзілася ў стан халопаў. Маскоўскія памешчыкі ды мяшчане маглі прыехаць ды яшчэ ў зоне ваенных дзеянняў купіць у ратнікаў патрэбную колькасць нявольнікаў, аддаючы ўсяго 3-5 рублёў за чалавека [54, с.185] ці нават яшчэ танней. Там жа, у разрадным намёце, ваенная адміністрацыя простым запісам ці адмысловай пазнакай у «палоннай кнізе», у якой вёўся ўлік захопленых, афармляла «законнае» права новых гаспадароў на іх халопаў. У Маскве такую паперу выпісвалі ў прыказе халопскага суда ці ў «съезжей избе» ваяводаў. Але быў яшчэ і прасцейшы шлях атрымання палонных ва ўласнасць - іх перахрышчванне. Хто праводзіў нявольніка з каталіцтва ды вуніяцтва ў праваслаўе, той і лічыўся ягоным уладаром. А паддзячы на Іванаўскай плошчы ў Маскве мог выпісаць «крэпасць» на выведзеных з Беларусі людзей кожнаму купцу з арабскага Ўсходу.

* Паводле сведчання аднаго сучасніка, які бачыў мноства палонных пад Калугай, «сем і восем хлапцоў ці дзяўчат прадавалі за рубля».

Захопам ды вывадам жыхароў займаліся не толькі маскоўскія ратнікі, але і ўкраінскія казакі. Напрыклад, у 1655 г. у Ноўгарад-Северскім павеце мясцовае насельніцтва адбіла ў казакаў, якія вярнуліся з Беларусі, з-пад Дуброўні, «полону купленого шесть мужиков, да четыре девки» [54, с.208].