Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

* Пра тое, што з партызанамі маскоўскія ўлады лічыліся як з сур'ёзнай сілай, сведчыць такі факт: ужо ў жніўні 1654 г. цар папярэджваў сваіх ваяводаў пра небяспеку раптоўнага нападу з боку як рэгулярнага войска Вялікага Княства, так і партызанаў («шишов»).

Паступова барацьба лясных аддзелаў скіроўвалася галоўным чынам супраць «прысяжнай» часткі насельніцтва - шляхты і сялян, якія прысягнулі на вернасць цару. На Ашмяншчыне, напрыклад, увосень 1655 г. сабралася З тысячы мужыкоў і шляхты ды напалі на воласці, якія цалавалі крыж цару, - «и те волости разоряли и крестьян мучили и жгли и многих крестьян посекли» [57а]. Пад Амсцілавам партызаны таксама, як вынікала з многіх царскіх пасланняў, білі і рабавалі тую шляхту, якая перайшла «в вечную службу» да маскоўскага манарха. Такі характар барацьбы асабліва ярка стаў выяўляцца ў гады Віленскага замірэння*.

* Варта адзначыць, што былі выпадкі ўдзелу «прысяжных» мужыкоў у ваенных дзеяннях на баку маскоўскага войска.

Найбольш актыўна на першым этапе вайны партызаны выступалі ў паўночных і ўсходніх паветах Беларусі - у Віцебскім, Полацкім, Магілеўскім, Амсціслаўскім ды Смаленскім. Іх цэнтрамі былі Калеснікаўская, Любавіцкая і Мігулінская воласці. Партызанаў тут падтрымлівалі нават мясцовыя праваслаўныя святары, за што любавіцкі пратапоп быў арыштаваны маскоўскімі ўладамі. Паказальна, што кіраўнікамі шмат якіх аддзелаў станавіліся шляхцічы, якія мелі сувязь з Янушам Радзівілам або нават былі спецыяльна засланыя ім.

На самым пачатку 1655 г. паўсталі варшанцы, любавіцкія і азярышчанскія сяляне, якія, арганізаваўшыся, рабілі заставы на дарогах, секлі царскіх ратнікаў, а ваяводаў вязалі і перадавалі жаўнерам Радзівіла. Ужо тады на бок Вялікага Княства вярнуўся шмат хто з прысяжнай (той, што прысягнула Маскве) смаленскай і віцебскай шляхты. У Звяровічах дзейнічаў партызанскі аддзел з паўтары тысячы чалавек, на чале якога стаялі Дынка ды іншыя прысланыя вялікім гетманам шляхцічы. У Красным стаяла некалькі сотняў лясных мсціўцаў. Калеснікаўскія партызаны, якіх было не больш за 3 тысячы чалавек, яшчэ ў ліпені 1654 г. заатакавалі армію Трубяцкога, калі тая прыйшла пад Амсціслаў, і царскае войска панесла значныя страты. Зімою ж 1655 г. войт вёскі Калеснікі Карп Яўлёў з дапамогаю сялянаў захапіў у палон ваяводу Івана Пушкіна разам з казной ды пераслаў яго Радзівілу [54, с.212, 217].

Менавіта тады ў мэтах узмацнення барацьбы з партызанскім рухам у Беларусі цар надзяліў памежных ваяводаў правам чыніць самасуд над кожным падазроным. Калі выяўлялася, што затрыманыя - «воры, лазутчики» ці проста «государю изменить мыслили» (што вызначаў ваявода), - усіх такіх патрабавалася вешаць. На «государевых изменников» Амсціслаўшчыны (прыкладна 3 тысячы) Аляксей Міхайлавіч накіраваў са Смаленска моцнае карнае войска. Сярод амсціслаўскіх партызанаў налічвалася 15 шляхцічаў, але ролю палкоўніка там выконваў селянін Якім Патаповіч. Карнікі жорстка распраўляліся з паўстанцамі. Сямёра палонных, схопленых у сутычцы каля Амсціслава, сярод якіх былі казак, чатыры мужыкі, сялянка і шляхціч, яны доўга катавалі («пытали и огнем жгли»), потым аднаго павесілі, а астатніх - «бив кнутьем нещадно и отрезав у них носы и уши, велели послать по-прежнему в деревни, чтоб, на то смотря, иным мужикам неповадно было так воровать и в шишах ходить». Украінскія казакі Залатарэнкі знішчылі тры лагеры партызанаў пад Дуброўняй, пабілі і паразганялі адтуль людзей, захапілі іхную зброю. Аднак задушыць партызанскі рух не ўдавалася. Увесну 1655 г. амсціслаўскія і крычаўскія ўзброеныя сяляне дзейнічалі пад Рославам. Каля Полацка аддзелам з 600 чалавек кіраваў шляхціч Мажэйка. Партызаны непакоілі маскоўскіх ваяводаў каля Барысава, Горак, Гораў, Дуброўні, Магілева, Амсціслава, Ашмяны, Смаргоні, Вільні. У Магілеўскім павеце летам 1655 г., як адзначана ў справаздачы стралецкага галавы Анічкава, сялянамі было «в розных деревнях и селах взято 7 человек (захоплена ў палон. - Г.С.), до смерти убито 3 человека» [5, т.2, с.430].

З 1656 г. ва ўмовах паўсюднага голаду, пашырэння заразных хваробаў партызанскі рух стаў перажываць новы ўздым. Сяляне і мяшчане масава ўцякалі ў лясы, стваралі свае ўзброеныя фармаванні ці далучаліся да казакаў. У раёнах дыслакацыі казацкіх аддзелаў Івана Нячая партызанскі рух разгортваўся асабліва актыўна. Цэлыя казацкія сотні складаліся тут пераважна з беларускага сялянства. Іншыя аддзелы называлі сябе сотнямі Нячая, але ў сапраўнасці не мелі да яго аніякіх дачыненняў. Гэтакім самастойным было казацкае войска Дзяніса Мурашкі, якое дзейнічала ў Менскім і Наваградскім ваяводствах. Яго ядро ўтваралі мясцовыя мужыкі. Чавускі казацкі палкоўнік цвёрда адмаўляў якую-небудзь прыналежнасць людзей Мурашкі да нячаеўскіх аддзелаў*. Мурашкаўцы нападалі на двары той шляхты, якая перайшла на бок маскоўскага цара, ставілі залогі на дарогах, перашкаджалі збіраць і вывозіць збожжа, а мясцовае насельніцтва не пускалі ехаць у акупаваны Менск.