Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

* Увосень 1658 г. на дапамогу віцебскай шляхце вялікі гетман Сапега паслаў палкоўніка Самуля Кміціча з 12 харугвамі рэгулярнага войска.

Вось тады Аляксей Міхайлайлавіч распачаў сапраўдную вайну супраць вызваленчага руху. У верасні на «воров и изменников» пад Магілеў быў накіраваны моцны карны корпус пад камандай ваяводы Рыгора Казлоўскага. Інструкцыю яму складалі ў Прыказе тайных справаў пад наглядам самога цара. Патрабавалася разбіваць і разганяць казакаў і паказачаных сялянаў, калі ж у якіх мястэчках ці вёсках пачнуць не паддавацца - паліць і разбураць. Гарады, якія здрадзілі цару ці ў якіх стаялі партызаны, - «повоевать и выжечь и разорить совсем без остатку». Разам з Казлоўскім мусіў дзейнічаць магілеўскі ваявода Сямён Змееў. Неўзабаве на дапамогу ім быў накіраваны яшчэ і ваявода Іван Лабанаў-Растоўскі з войскам. Адначасова на Віцебшчыну са Смаленска рушылі салдаты Восіпа Сукіна і стральцы Васіля Пушачнікава. У мястэчку Бешанковічы з імі правялі бой аддзелы Фларыяна Слонскага, Браніслава Прасецкага, Караля Лісоўскага і Самуля Лукамскага, складзеныя са шляхты, чэлядзі і сялянаў. Пабітыя карнікі мусілі вяртацца ў Смаленск, а партызаны засталіся ў Бешанковічах [5, т.2, с.639]. З Віцебска ваявода Бабарыкін таксама ў снежні 1658 г. высылаў войска на харугву ротмістра варшанскага шляхціча Сулікоўскага і харугву сотніка Піліпа Прудніка. У мястэчку Нерашы адбыўся начны бой. Пацярпелі на гэты раз горш узброеныя і слабейшыя колькасна партызаны.

І ўсё ж карнікі не дасягнулі пастаўленых мэтаў, бо вызваленчы рух працягваў разгортвацца. На Віцебшчыне ў Лукамлі, па звестках ваяводы Бабарыкіна, у студзені 1659 г. ізноў былі палкоўнікі Лукамскі, Лісоўскі, Слонскі, да якіх прыйшоў яшчэ і Самуль Кміціч. Маючы разам блізу 3 тысячаў чалавек, яны наладзілі сувязь з Паўлам Сапегам і чакалі вялікага гетмана да сябе на Віцебшчыну. Па-ранейшаму дзейнічалі партызаны ў Полацкім павеце. На Барысаўшчыну зноў мусіла ісці карнае войска. Са схопленых у палон «изменников-козаков и воров-шишов» шмат каго вешалі, іншых бязлітасна білі пугамі і, адрэзаўшы вушы, адпускалі [5, т.3, с.51]. У сакавіку 1659 г. на партызанаў Горацкага павета прыйшло войска са Смаленска, але тыя, узначаленыя палкоўнікам Іванам Рыдарам, заціснулі маскоўскіх ратнікаў у Вялікіх Горах і пратрымалі ў аблозе да з'яўлення новых сілаў непрыяцеля, пасля чаго адышлі ў Амсціслаў. Тады ж узняліся жыхары Рослава. Кіраваў імі рослаўскі шляхціч Аляксандр Волік, які меў 2 тысячы пяхоты і конніцы, праўда, вельмі мала зброі ды хлебных запасаў [5, т.2, с.658]. Але ўжо ў сакавіку войска Івана Лабанава-Растоўскага аблажыла Амсціслаў. Сабраўшы свае сілы разам, палкоўнікі Кміціч, Аскірка, Нячай і Выгоўскі выйшлі з Крычава на дапамогу амсціслаўцам - ды самі пацярпелі. На пачатку красавіка паспрабавалі яшчэ раз (цяпер з імі быў Дзяніс Мурашка), але былі зноў пабітыя. Амсціслаў жа, застаўшыся без дапамогі, неўзабаве паддаўся маскоўскаму войску. Пасля гэтакі ж лёс напаткаў і іншыя паўсталыя гарады. А палкоўнік Нячай, разбіты пад Рославам ваяводам Баратынскім, зачыніўся ў сваім Старым Быхаве*.

* На пачатку 1659 г. праўдападобна палову войска Івана Нячая складалі мясцовыя сяляне, узброеныя бердышамі, сякерамі, рагацінамі.

У іншых раёнах Беларусі вызваленчая барацьба вялася з неменшай напругай. Карны корпус ваяводы Чэлышава мусіў хадзіць на Белы, «на Велиж, и к Витебску, и к Полоцку, и в иные места», дзе былі партызаны.

Не перапыняючыся, вызваленчы рух у Беларусі датрываў да ўзнаўлення ваенных дзеянняў паміж царскімі палкамі і харугвамі Рэчы Паспалітай. Там, дзе з'яўлялася сваё войска, барацьба мясцовага насельніцтва прыкметна актывізоўвалася. Агульнае імкненне вызваліцца ад акупацыі найяскравей выявілася ў шэрагу гарадскіх паўстанняў, буйных партызанскіх акцыях, а таксама ў далучэнні сялянаў і мяшчанаў да дзейнага рэгулярнага войска. Напрыклад, увесну 1662 г. Да 5 харугваў Рэчы Паспалітай, якія стаялі ў Рэжыцкім павеце, далучылася 6 харугваў партызанаў - «шишей и уездных мужиков», пасля чаго ўсе збіраліся ісці на Дынабург. У Полацкім павеце ва ўрочышчы Лахты дзейнічалі адзін час 4 харугвы войска Вялікага Княства Літоўскага і разам з імі 3 харугвы вясковых мужыкоў. Нярэдка мясцовыя жыхары, узброіўшыся, дабівалі рэшткі царскіх палкоў, рассеяныя пасля вялікіх бітваў, як, напрыклад, пад Кушлікамі, калі сяляне нападалі на маскоўскіх ратнікаў у лясах, «помсцячы за гвалты і рабаванне сваіх вёсак». Гэта была ўжо другая, вышэйшая стадыя развіцця вызваленчага руху, калі мясцовыя жыхары, арганізаваўшыся, не абмяжоўваліся самаабаронай, але пераходзілі да актыўных дзеянняў, здабывалі мястэчкі і невялікія гарады, чынілі пераслед непрыяцеля. Ідэя адпору тыраніі аб'ядноўвала ўсе станы, часова нівелюючы сацыяльныя антыпатыі, гуртуючы пад адну харугву і сялянаў са шляхтаю, і мяшчанаў з казакамі.