Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

З узрастаннем партызанскай барацьбы колькасць маскоўскіх ратнікаў-уцекачоў з Беларусі значна павялічвалася. Каб спыніць развал войска, царскі ўрад у 1658 г. увёў смяротную кару за ўхіленне ад вайсковай службы і ўтойванне дэзерціраў. Калі раней паводле Саборнага ўлажэння, служылых людзей у Маскоўскай дзяржаве каралі смерцю за такія віды злачынстваў, як узброены бунт, мяцеж у войску, дзяржаўную здраду, здачу горада непрыяцелю, а таксама прыняцце замежных людзей у мэтах здрады ці проста зносіны з ворагам, дык цяпер новы артыкул пераводзіў у катэгорыю смяротнікаў масу зусім іншых «злачынцаў». Праўда, і «нещадное битье кнутами», прадугледжанае ў больш як сотні артыкулах Саборнага ўлажэння, у сапраўднасці мала чым адрознівалася ад смяротнага прысуду, бо лік удараў не вызначаўся. Таму пакаранне бізунамі ды кіямі было фактычна замаскаванай формай забойства [47, с.152-154].

З 1658 г. усе вайсковыя фармаванні Маскоўскай дзяржавы траплялі пад пільны кантроль Прыказа тайных справаў. Ён атрымаў перапісныя кнігі палкоў пачынаючы з 1654 г., а таксама спісы тых, хто з 1654 па 1658 г. служыў у пэўным горадзе. Па гэтых дакументах можна было дакладна вызначыць наяўнасць кожнага мабілізаванага. Цяпер ваяводы складалі спіс адсутных («нетчиков», «нетов» - тых, каго «нет») у сваім войску і перадавалі ў Маскву. Уцекачоў пачыналі шукаць, а знайшоўшы - білі і высылалі назад у войска ці ў Сібір*. Адначасна стала пашырацца новая форма пакарання ваенных злачынцаў - гэтак званы «смертный правеж»: выявіўшы «нетчиков», мясцовыя ўлады знаходзілі іх бліжэйшых сваякоў, хапалі цэлыя сем'і і тварылі над імі паказальныя расправы на пляцах, забіваючы да смерці. Часта здаралася, што сярод «нетаў» былі не ўцекачы, а тыя ратнікі, якіх захапілі ў Беларусі ў палон ці якія памерлі з голаду, ад хваробаў, заблукалі ў лясах і балотах. Напрыклад, так караў у 1661 г. суродзічаў тых ратнікаў, што адсутнічалі ў палках, ваявода Аланецкага павета. Заанежскія салдаты і драгуны скардзіліся цару, што «вместо тех побитых и в полон поиманых и которые с голоду померли (ратнікі. - Г.С.), и отцов их и матерей и жен бьют на смертном правежу», а калі знойдуць дэзерціра - таксама забіваюць насмерць [5, т.3, с.472]. Злітаваўшыся, цар загадаў вызваліць ад «смертного правежа» бацькоў і дзяцей тых, хто загінуў, памёр ці трапіў у палон. Злоўленых уцекачоў распарадзіўся вяртаць на службу, а калі тыя зноў пакінуць свае палкі - «тем быть в смертной казни без пощады». Такая форма ўздзеяння на дзейнае войска шырока выкарыстоўвалася маскоўскім урадам і ў апошнія гады вайны. Ратнікі знаходзіліся ў палку, а іхныя сем'і ды сяляне былі ў абозах, у царскіх гарадах «на правежах». І ўсё ж хваля дэзерцірства не змяншалася. З 1659 да 1661 г. толькі датачных збегла са сваіх палкоў 5512 чалавек [5, т.3, с.434]. А ўлады праводзілі мабілізацыю за мабілізацыяй. На загад Аляксея Міхайлавіча ў 1659 г. з гарадоў Маскоўскай дзяржавы было ўзята «в солдатскую службу даточных пеших людей» па адным чалавеку з кожных 25 двароў, у 1660 г. - ізноў з такога разліку, а ў 1661 г. - па чалавеку з кожных 20 двароў! У гарадах Вязьма, Белы, Рослаў, Бранск, Сярпейск, Ржэва былі пастаўленыя заставы для затрымкі ўцекачоў і вяртання іх назад.

* Вось як апісаў пакаранне тых, хто ўцёк з войска, Павел Алепскі: «...Их находили царские слуги, разъезжавшие по областям, и приводили в столицу со связанными за спиной, руками, в оковах, к министрам и наместникам царя. Немедленно их обнажали и водили по всему городу, причем позади шел палач, с кнутом из длинных сырых бычачьих жил, провозглашал их преступление и при каждом шаге стегал кнутом. Кровь брызгала - отвратительно человеку смотреть на такие дела!.. Так продолжали идти с ними, пока не возвращались в приказ, так что его плечи и спина принимали вид, достойный плача: кровь лилась из них ручьем. Одних из них бросали в тюрьму, других вешали» [6а, кн.9, с.157].

Маскоўская дзяржава пачала ваенныя дзеянні ў значна пагоршанай для яе ваенна-палітычнай сітуацыі. Царскія залогі цярпелі як у Беларусі, дзе набіраў сілы вызваленчы рух, так і на Ўкраіне ад казакаў Выгоўскага. А ў дадатак неабходна было трымаць войска і на трэцім фронце - шведскім. Каб унікнуць адначаснай вайны з трох бакоў, цар спрабаваў не абвастраць дачыненняў з Вялікім Княствам Літоўскім і, выйграўшы час, хутка разабрацца з Украінай. У студзені 1659 г. царскі пасол яшчэ паехаў да ўладаў Рэчы Паспалітай, а каралеўскі дыпламат накіраваўся ў Маскву, з якой на Ўкраіну вырушыла вялізнае войска на чале з вопытным ваяводам князем Аляксеем Трубяцкім. Меркавалася, што ваявода зможа ўтаймаваць Выгоўскага без сутычкі, схіліць яго на маскоўскі бок, прапанаваўшы выгадныя ўмовы. Аднак да перамоваў не дайшло. Калі Трубяцкой правёў войска праз Сеўск, Пуціўль да Канатопа, ён наткнуўся там на казакаў палкоўніка Гуляніцкага і аблажыў іх у горадзе. А 27 чэрвеня да Канатопа ўжо падышлі галоўныя сілы Івана Выгоўскага разам з крымскім ханам. Уранку мяцежны гетман з часткай казакаў раптоўна наляцеў на маскоўскае войска, занятае аблогай, ды, нанёсшы цяжкія страты, завабіў яго ў пагоню за сабой. За казакамі кінулася адборная дваранская конніца князёў Сямёна Пажарскага і Сямёна Львова, але яе сустрэлі пакінутыя ў засадзе татары і другая частка казацкага войска. Найлепшыя сілы групоўкі Трубяцкога былі цалкам знішчаныя. Загінулі і абодва князі, а блізу 5 тысячаў ратнікаў трапіла ў палон. Рэшта войска выратавалася тым, што пад прыкрыццём артылерыі хутка перайшла з-пад Канатопа ў Пуціўль, але і яна была моцна пашматаная.