Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Вайна са шведамі блізілася да канца. На зыходзе 1659 г. амаль уся Курляндыя была пад кантролем войскаў Вялікага Княства Літоўскага. Шведскімі заставаліся толькі Мітава і Боўск. Але затое ў Беларусі гаспадарыў ваявода Хаванскі. І вялікі гетман Павел Сапега нарэшце паспяшаўся бараніць Айчыну. У лісце да Міхала Паца ён пісаў, каб і той з жамойцкай дывізіяй хутчэй вяртаўся ў Княства. Сапега думаў вывесці з Курляндыі на маскоўскае войска практычна ўсе сілы Вялікага Княства Літоўскага, нават калі на тое спатрэбілася б сепаратнае замірэнне са Швецыяй, бо сам ён не дыспанаваў дастатковым для барацьбы з Хаванскім войскам. Аднак Ян Казімір не пагадзіўся з такім планам і затрымаў Паца з Палубінскім у Курляндыі - дзеля здабычы Боўска ці Мітавы. Пасля цяжкай аблогі Мітава ўсё ж паддалася і 9-10 студзеня 1660 г. была перададзена Міхалу Пацу. Толькі тады кароль і вялікі князь скіраваў нарэшце харугвы Палубінскага да Паўла Сапегі, і той паспяшаўся праз Жамойць ды Троцкае ваяводства на паўднёвы захад Беларусі.

Урад Рэчы Паспалітай жадаў як найхутчэй замірыцца са шведамі ды кінуць усе сілы дзяржавы супраць маскоўскай арміі. У Гданьску вяліся напружаныя перамовы. Канцлер Крыштап Пац нават дапускаў, што па якім часе яны рушаць на Хаванскага разам са шведскімі аддзеламі Роберта Дугласа. Аднак жамойцкая дывізія не імкнулася ісці ў зону дзеянняў Хаванскага. Вясной 1660 г. Міхал Пац трымаў яе на поўначы Троцкага ваяводства і на поўдні Земгаліі. З якое прычыны? Ён баяўся, што войска Хаванскага можа ўварвацца на Жамойць і быццам нават меў пацверджанні такіх намераў маскоўскага ваяводы, знойдзеныя ў перахопленай царскай інструкцыі. Але ці не важней для Пацаў было замацавацца ў Курляндыі, сцвердзіць сваё права на занятыя гарады. За гэта іх слушна папракалі і каронны канцлер Ежы Асалінскі, і Павел Сапега, які ў траўні на варшаўскай ваеннай нарадзе падкрэсліў, што ў час, калі маскоўскае войска беспакарана пустошыла край, Міхал Пац рупіўся больш пра Курляндыю, чымся пра Айчыну [73, s.64].

Тым часам групоўка Хаванскага яшчэ кантралявала ўсю паўднёва-заходнюю Беларусь. Грунтоўна размясціўшыся ў Берасці, ваявода загадаў збудаваць тут дадатковыя ўмацаванні, сабраць паболей харчу і боезапасаў. Відаць, планавалася, што Берасце доўгі час будзе аперацыйнай базай маскоўскага войска.

Усю вясну 1660 г. значных сутычак не было. У Беларусі дзейнічалі хіба толькі партызаны. Аддзелы Дзяніса Мурашкі і Самуля Аскіркі, якія ў часе наступальнай аперацыі ваяводы Хаванскага адступілі на Піншчыну, у студзені авалодалі Давыд-Гарадком. Разам з рэшткамі беларускага казацтва ў іхным войску гуртавалася шмат мясцовай шляхты. У лютым 1660 г. пад Зубарэвічамі, што каля Глуска, яны разбілі буйную групоўку казакаў - блізу 3000 чалавек, але ўжо пад Туравам самі пацярпелі паразу і адышлі да Слуцка. У сакавіку аддзел Аскіркі і Мурашкі з 2500 чалавек стаяў пад Нясвіжам і як мог шкодзіў войску Хаванскага - перакрываў камунікацыі, знішчаў раз'езды, турбаваў непрыяцеля раптоўнымі налётамі.

Са з'яўленнем харугваў Палубінскага ў Беларусі становішча мала змянілася. У сакавіку ваявода Хаванскі прапанаваў яму правесці абмен палоннымі, каб выменяць сваіх - князя Саву Мышэцкага і Луку Грамаціна. Як і належыць, на час абмену вязьнямі спыняліся ваенныя дзеянні. Але калі жаўнеры Палубінскага, паверыўшы, прывялі палонных у вызначанае месца, на іх наляцела маскоўскае войска і ўсіх перабіла [5, т.3, с.47-48]. Гэтак падступна Хаванскі паводзіў сябе неаднойчы, за што нават цар дакараў свайго ваяводу. Нашчадак вялікага роду Гедзімінавічаў, продкі якога калісьці пакінулі Вялікае Княства Літоўскае, цяпер прыйшоў на радзіму сваіх прадзедаў бязлітасным заваёўнікам.

Каб стрымаць знішчальныя рэйды Хаванскага, было задумана распачаць з ім перамовы - хоць фармальныя, дзеля прыліку, толькі б спыніліся ваенныя дзеянні. Камісары ад Вялікага Княства Крыштап Завіша і Цыпрыян Бжастоўскі прыехалі ў прызначаную вёску Сялец, што на Берасцейшчыне, ды, чакаючы там калегаў з Польшчы, запрашалі на сустрэчу маскоўскіх паслоў, заклікалі Хаванскага спыніць забойствы і знішчэнні. Адказам ваяўнічага князя звычайна было кароткае: «Трактаты трактатами, а война войною нехай будет» ці - «А миру война не помешка». Што ж, заставалася пагадзіцца, бо, як заўважыў на гэты конт у сваім дыярушы ашмянскі маршалак Самуль Маскевіч, «права дыктуе бандыт».

Калі палявы пісар Аляксандр Палубінскі стаў збіраць сваё войска пад Кляшчэлямі, недалёка ад Бельска-Падляскага, Хаванскі рушыў проста на яго. Тады Палубінскі адышоў назад за пушчы. Не даганяючы непрыяцеля, царскі ваявода павярнуў да Наваградка. На пачатку лютага наваградскі харужы Мацей Радзімінскі пакінуў горад і павёў свой почат у напрамку Слуцка. Каб унікнуць крывавых драмаў, Слонімскі і Ваўкавыскі паветы, а пасля і Наваградак накіравалі да Хаванскага сваіх паслоў з абвешчаннем прызнання царскай улады. Але тады ж да Наваградка падышла маскоўская конніца капітана Міны Шылава, высланая віленскім царскім ваяводам Данілам Мышэцкім з мэтай выхапіць лёгкую здабычу перад самым носам у Хаванскага. Капітан першы заняў пусты наваградскі замак і, арыштаваўшы баярына Чырыкава, ужо прысланага Хаванскім прыводзіць да прысягі мясцовую шляхту, хацеў зрабіць гэта сам. Толькі баярын Зеленаў, прыехаўшы ад Хаванскага, змог вызваліць Чырыкава і прывесці горад да прысягі. Ён сабраў перапалоханую шляхту да Барысаглебаўскай царквы і, чытаючы з двух спісаных аркушаў, загадаў паўтараць слова ў слова: «Я. N., присягаю Богу всемогущему в Троицы святой единому и государю царю и великому князю Алексею Михайловичу всея Великая и Малыя и Белыя Руси Самодержцу...» Далей гаварылася, што трэба адрачыся ад караля і вялікага князя, аніякім чынам з ім не зносіцца, а нават ваяваць супраць яго і ні да якога іншага манарха не прыставаць. Напрыканцы прысягі было шмат праклёнаў за адступніцтва: «И я за то свое клянство и проступление да буду одлучен и непрощен од Светыя одиносущныя Троицы единого Бога... затресуся яко Каино еще и на земли, и да одвертотся земля и пожрет мя яко Датана и Абирона... и жилище мое да будет в вечным огни з дъяволом сатаном и ангелу его» [27, s.280]. Хто прысягнуў цару - атрымліваў пасведчанне. Праўда, заплаціўшы грошы.