Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

У сярэдзіне кастрычніка 1655 г. Магнус Дэлягардзі са сваім корпусам пакінуў Жамойць і, пераправіўшыся цераз Нёман, дзе да яго далучыўся князь Багуслаў Радзівіл з 2-тысячным аддзелам конніцы, пайшоў у Прусію да караля Карла Х Густава. За імі на Падляшша неўзабаве накіраваўся і Януш Радзівіл. На падкантрольнай шведам тэрыторыі Княства, што, паводле Кейданскай дамовы, мела шведскую пратэкцыю, засталіся нейкія тры тысячы жаўнераў Карла Х Густава.

Пад восень актыўнасць царскага войска затухала. Мэта паходу была дасягнутая, і цяпер заставалася адводзіць палкі назад. Аднак казакі Залатарэнкі ды аддзелы цэнтральнае арміі яшчэ амаль месяц пасля захопу Вільні не мелі спачыну: ратнікі ваяводы Чаркаскага за жнівень здабылі Трокі, слаба ўмацаваную Коўню, а пасля і Горадню, а ўкраінскія казакі, пасланыя ў Панямонне для сумесных дзеянняў з войскам Трубяцкога, пайшлі ўніз па Нёмане ды захапілі Мерач, Ліду, Іўе, Ліпнішкі, Алькенікі, Любчу, пасля пусцілі пад шаблю Мір, Карэлічы, Ярэмічы, Рубяжэвічы, Свержань, Стоўпцы...

Атрымаўшы ад патрыярха Нікана блаславенне называцца «вялікім князем літоўскім», 3 верасня цар загадаў пісаць у ягоным тытуле «наше царское величество великим князем Литовским и Белые России и Волынским и Подольским», а 11 верасня ўжо пакінуў Вільню. Вядома ж, папярэдне забраўшы адтуль усё, што вабіла вока. Толькі з палаца Радзівіла было вывезена 7 пазалочаных купалоў, мармуровыя калоны, садраная падлога, сталы і шмат іншай мэблі.

Праз Радашкавічы, Барысаў, Магілеў цар вяртаўся ў Маскву на зіму. Палкі цэнтральнае арміі таксама павярнулі на ўсход. У Менску 17 верасня зграмадзіліся ўсе сілы ваяводы Чаркаскага. Пасля агляду войска, праведзенага ў Барысаве, ён меўся адпусціць ратнікаў дадому. Казакі Залатарэнкі, скончыўшы за верасень усе аперацыі ў Панямонні, атрымалі згоду цара на вяртанне пад Стары Быхаў, каб працягваць аблогу цвердзі.

Старабыхаўская фартэцыя даўно была пад асаблівай увагай Аляксея Міхайлавіча. Як толькі ваяводы і Залатарэнка захапілі Вільню, ён адразу ж паслаў у далёкі дняпроўскі гарадок грамату, у якой спяшаўся паведаміць абаронцам, што ім «помощи... ниоткуда не чаять, гетманы со всем войском побиты и столица Великого Княжества Литовского город Вилна за нами [6, т.14, с.773].

Старабыхаўскаму падстарасту Канстанціну Багушэвічу ды ўсім абаронцам цар ізноў прапанаваў «государские милости к себе поискати и город Старый Быхов... сдати». У тым часе пад Старым Быхавам стаялі запарожскія казакі палкоўніка Івана Касінскага і пяхотны полк Якуба Ронарта. Неўзабаве адтуль прыйшлі весткі, што «быховские осадные люди дороги все отняли и многих... государевых людей в дороге побивают и в полон емлют» ды што сам палкоўнік Курбацкі, якому цар даручыў перадачу граматы, «от Быхова отступил и стоит неведомо где» [6, т.14, с.792]. Палкоўнік Іван Касінскі таксама скардзіўся на быхаўцаў, што тыя робяць частыя вылазкі, нападаюць нават на іх умацаваныя абозы і здабываюць «языкоў», ад якіх даведваюцца пра ўсе апошнія падзеі вайны. Што да царскае граматы, дык абаронцы ўзялі яе пачытаць, - дзеля гэтага выязджалі шляхціч Мікіта Рагоза з двума нямецкімі афіцэрамі, а на другі дзень далі адказ: каб цар больш аніколі не прысылаў ім сваіх граматаў, бо ўзяць Стары Быхаў ён можа толькі праз меч...

Вось тады да гэтага горада зноў панесліся запарожскія казакі. Колькі ўжо разоў Залатарэнка падступаўся да старабыхаўскіх муроў! Увесну, спрабуючы зламаць дух абаронцаў, ён абяцаў ім: «Коли вас достанем през меч, и малого дитяти живити не будем!» [70, с.83]. Цяпер, натхнёны перамогамі, наказны гетман спадзяваўся адным разам здабыць непакорную фартэцыю ды нарэшце расквітацца за ранейшыя няўдачы. Але адбылося сама нечаканае. Ніхто і думаць не думаў, што праслаўленага казацкага правадыра пасля вялікіх паходаў тут падсцерагаў далёка не гераічны канец: у першыя ж дні аблогі, 7 кастрычніка, пад час адной сутычкі з абаронцамі Івана Залатарэнку «на герцу пострелено у ногу з мушкета, от которой ноги и помер под Быховом» [10, с.138]. Цела наказнога гетмана павезлі хаваць у Корсунь.

Армія Аляксея Трубяцкога ўсё лета 1655 г. была адарваная ад іншых груповак, дзейнічала аўтаномна, далёка ад галоўнага тэатра вайны. Пад канец ліпеня пасля месячнай аблогі Старога Быхава яна рушыла на Слуцак, а для падтрымкі казакаў пакінула салдацкі полк Якуба Ронарта. За Бярэзінай у лясах і балотах на калоны маскоўскага войска нападалі партызаны. Асабліва цярпелі тыя, хто аставаўся ад абозу ці адлучаўся рыхтаваць фураж. Князь Трубяцкой спецыяльна адзначаў гэта ў грамаце цару. Нарэшце 2 верасня амаль 20-тысячная армія падступіла да Слуцка і аблажыла яго. На прапанову капітуляваць камендант горада годна адмовіў. Уначы з 2 на 3 верасня маскоўскія ратнікі з крыкам «Царев город!» кінуліся на штурм места, але былі лёгка адбітыя. Пры гэтым сярод абаронцаў загінуў толькі адзін чалавек - Ігнат Астаповіч [92, s.55]. Слуцак быў непрыступны. Нездарма над яго ўмацаваннямі гэтак шчыраваў князь Багуслаў Радзівіл. За мурамі сядзела нямала наймітаў на чале з палкоўнікам Волахам, маёрам Гросам ды іншымі спрактыкаванымі майстрамі вайсковай справы. Таму ўжо 6 верасня, папярэдне папаліўшы вёскі і фальваркі ў ваколіцах Слуцка, Трубяцкой зняў аблогу і павёў войска на Клецак. Мясціны, па якіх праходзілі ягоныя ратнікі, ператвараліся ў папялішчы і бязлюдзелі. «А идучи дорогою, села и деревни, и хлеб, и сено, и всякие конские кормы мы по обе стороны жгли, и людей побивали, и в полон имали, и разоряли совсем без остатку, и по сторонам потому ж жечь и разорять посылали», - паведамляў Трубяцкой пра гэты паход [5, т.2, с.437].