Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Тым часам шведы накіравалі сваё войска з Рыгі за Дзвіну, занялі Жамойць, Біржы ды сталі прасоўвацца бліжэй да тэрыторыі, акупаванай царом. Маскоўскія ваяводы трывожыліся. Іх ратнікаў у Падзвінні на той час засталося параўнальна мала. Праўда, і шведскага войска ў інфлянцкага губернатара генерала Магнуса Дэлягардзі было не так шмат - тысячаў сем.

Яшчэ ў ліпені пяхота фельдмаршала Густава Левенгаўпта заняла Дынабург. Прычым фартэцыя адкрыла сваю браму шведам на вачах у царскіх ваяўнікоў пасля таго, як ваявода Ардзін-Нашчокін доўга высільваўся ў спробах авалодаць горадам. Затым шведы занялі Браслаў, Друю, Іказнь, хоць гарнізонаў там не пакінулі. Значныя шведскія сілы знаходзіліся паблізу Вільні і Коўні. Князь Януш Радзівіл цяпер называў сябе гетманам караля Швецыі і пры гэтым па-ранейшаму лічыў сябе ваяводам віленскім. Наспяваў канфлікт дзяржаваў-пераможцаў, вайна Масквы са Стакгольм.

Ці патрэбна гэта было Маскве? Як супернік Швецыя выглядала сур'ёзна. Не маючы і двух мільёнаў насельніцтва, яна магла выставіць колькаснае і надзвычай баяздольнае войска. Прыкладам, у часе Трыццацігадовае вайны яно налічвала 50 тысячаў. Пачынаючы вайну з Польшчай, Карл Х Густаў дыспанаваў яшчэ большай арміяй. Так што супрацьборства было б цяжкім. А Маскоўская дзяржава ўжо фактычна завалодала Вялікім Княствам Літоўскім, ды і на Ўкраіне справы для яе ішлі пакуль паспяхова...

У такім становішчы маскоўцы палічылі за лепшае ўстрымацца ад новай вайны з моцным непрыяцелем і ўзяліся дзейнічаць дыпламатычна. З Вільні ў радзівілаўскі абоз пад Кейданы 24 жніўня быў накіраваны царскі пасол Ліхароў, які прапанаваў гетманам перайсці на службу да Аляксея Міхайлавіча, а таксама акрэсліў умовы, на якіх Вялікае Княства Літоўскае магло б існаваць пад уладаю цара (абяцалася захаванне свабоды веравызнанняў, прывілеяў і маёнткаў шляхты). Адмаўляючы маскоўскаму паслу, Радзівіл падкрэсліў, што «ў павеце каля Вільні ратныя царскія людзі сялян, кабет і малых дзяцей сякуць усіх ды хаты паляць»*. А вось Гасеўскі ў часе асабістых размоў з Ліхаровым паставіўся да прапаноў апошняга зусім інакш ды сам выказаўся за антышведскую лігу з Рэчы Паспалітай і Маскоўшчыны. Царскі ўрад тым часам слаў лісты да шведскага караля і ягонага намесніка ў Інфлянтах Магнуса Дэлягардзі з тым, каб Швецыя цалкам адмовілася ад прэтэнзій на Вялікае Княства Літоўскае. Аляксей Міхайлавіч за гэта абяцаў не атакаваць Курляндыі і Прусіі.

* Паводле паведамлення царскага ваяводы Міхайлы Шахоўскага, ужо ў 1655 г. на 30 вёрстаў Вільні былі «села и деревни разорены и вызжены».

Разам з Ліхаровым да маскоўскіх абозаў паехалі Орда і Мядэкша: першы - як афіцыйны пасланец абодвух гетманаў, другі ж - асабіста ад Гасеўскага. Калі пра размовы з Ордам невядома нічога, дык Мядэкшу прымалі зычліва (ён меў з сабою праект нейкай дамовы) і назад з ім выправілі царскага пасла Хведара Рцішчава [108, s.95].

Занепакоеныя гэткім ходам справы, шведы ўзяліся хутчэй даводзіць да ладу пагадненне з Вялікім Княствам Літоўскім. На пачатку верасня ў радзівілаўскі абоз прыехаў губернатар Эстоніі Скітэ, а па якім часе - і генерал Густаў Левенгаўпт. У прысутнасці сенатараў, шляхты, магнатаў у Кейданах пачаліся новыя, надзвычай доўгія і складаныя перамовы. Калі Радзівіл намагаўся захаваць умовы акта ад 17 жніўня, перадусім - адасобленасць Княства, дык супраць гэтага былі нават свае - жамойцкі біскуп Парчэўскі, жамойцкая шляхта, якія схіляліся да ўступак шведам, каб толькі не залежаць ад Радзівіла. Праз колькі тыдняў у Кейданы прыехаў Дэлягардзі, а перамовы ўсё працягваліся.

Толькі 20 кастрычніка, праз месяц пасля пачатку сустрэчы, удалося прыняць тэкст новага пагаднення. Яго падпісала 1142 чалавекі - шляхта і каталіцкае духавенства. Паводле новага акта, Вялікае Княства Літоўскае заключала вунію са Швецыяй і прызнавала шведскага караля (як і яго наступнікаў) вялікім князем літоўскім. Войскі абедзвюх дзяржаваў злучаліся ў адно для дзеянняў супраць агульнага непрыяцеля. Пагадненне абяцала захаваць ранейшыя прававыя дачыненні, прывілеі і вольнасці шляхты (за выключэннем вольнае элекцыі манарха ды неабходнасці атрымаць згоду шляхты дзеля абвяшчэння вайны і заключэння міру), а таксама свабоду каталіцкага, вуніяцкага і праваслаўнага веравызнанняў [108, s.98].

На той час рэшта войска Вялікага Княства была па-ранейшаму расколатая і здэмаралізаваная. Частка яго яшчэ 12 жніўня выйшла з-пад гетманскай улады. Паводле кантракта, гэтыя жаўнеры служылі да 9 жніўня і цяпер, адарваўшыся ад непрыяцеля, не жадалі працягваць службу. А праз два тыдні ў Вербалове частка войска сканфедэравалася ды заняла адкрыта антышведскія і антырадзівілаўскія пазіцыі. Задакляраваўшы сваю вернасць Яну Казіміру, яна адышла на Падляшша. Кіруючыся быццам на злучэнне з каралеўскай арміяй, гэтае войска ў сапраўднасці занялося рабаваннем маёнткаў Януша Радзівіла. Узначальвалі канфедэратаў (а іх было пад 2 тысячы) віцебскі ваявода Павел Сапега ды галоўны падбухторшчык расколу Вінцэнт Гасеўскі, які далучыўся да Сапегі. У верасні пакінуў Януша Радзівіла ды пайшоў на Падляшша і полк драгунаў. Так у калісьці магутнага гетмана засталося 2 тысячы вершнікаў...