Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Мноства шляхты і мяшчанаў тады паразбягалася па лясах і глухіх вёсках, уцякло на Жамойць пад ахову шведаў, іншыя кінуліся ў Інфлянты, Прусію... Тысячы і тысячы жыхароў Вялікага Княства апынуліся ў Караляўцы, Тыльзіце, Рагніце. Як сведчаць матэрыялы Сакрэтнага Дзяржаўнага архіва Прускае культурнае спадчыны ў Берліне, сярод тых, хто знайшоў паратунак у Караляўцы, было вельмі шмат беларусаў, - як вуніятаў, гэтак і праваслаўных. Асобную групу ўтваралі вуніяцкія беларускія святары на чале з архімандрытам Паўлам Корсакам з Амсціслава. Яны склалі асобную прысягу на вернасць шведскаму каралю. Сярод праваслаўных, што таксама прысягалі Швецыі, прозвішчы манахаў Тараса Пракаповіча, Мітрафана Пашынскага, Іларыёна Бакіеўскага ды іншых.

«Гэтак быў захоплены літоўскі Карфаген, супернік Кракава», - напіша, апавядаючы пра віленскую трагедыю, гісторык Ян Рудаўскі, а Растоўскі падкрэсліць, што аніколі не бачылі больш лютай жорсткасці, чым пры захопе Вільні...

Аляксей Міхайлавіч уязджаў у распнутую Вільню 9 жніўня ў шыкоўнай, абабітай вішнёвым аксамітам французскай карэце. На ягоных фурманах былі высокія каўпакі і вішнёва-жоўтыя каптаны. Дарогу перад манархам выслалі ярка-чырвонай тканінай. У горадзе стаяла грымота - пераможцы палілі з гарматаў...

Вялікі гетман Радзівіл адводзіў сваё войска (яно цяпер не налічвала і 5 тысячаў) на Жамойць, да Кейданаў. Палкі цэнтральнае маскоўскае арміі нейкі час спрабавалі дагнаць яго, але неўзабаве спыніліся: з Рыгі ў бок Вільні і Біржаў ужо рухаліся шведы. Януш Радзівіл адыходзіў, каб яшчэ вярнуцца і «помсціць за попел Вільні»...

У тыя дні цар напісаў сваёй жонцы і сёстрам у Маскву: «...Постояв под Вильною неделю для запасов, прося у Бога милости... пойдем к Оршаве» - ды аптымістычна супакоіў сямейства: «А обо мне не покручиньтеся. Ей, Бог даст добрый путь и победу» [17, с.42]. Аднак да паходу на Варшаву не дайшло. Сітуацыя мянялася літаральна па днях...

Яшчэ ў канцы ліпеня, пакінуўшы Вільню, пасол Вялікага Княства Габрыэль Любянецкі паімчаўся да Рыгі, каб як найхутчэй падпісаць пагадненне са шведамі. Але ў Рызе ён, на жаль, з'явіўся толькі 10 жніўня, калі ратаваць Вільню было ўжо позна. Разам з генералам Магнусам Дэлягардзі яны таго ж дня склалі праект дамовы з дзвюх частак: у першай быў адказ шведскага боку на просьбу біскупа Тышкевіча і абодвух Радзівілаў аб дапамозе, у другой - канкрэтныя ўмовы шведскай пратэкцыі над Вялікім Княствам Літоўскім. Наступнага дня маскоўскім ваяводам Якаву Чаркаскаму ды Апанасу Нашчокіну ўжо было даведзена, што Княства перайшло пад апеку караля Карла Х Густава, а таму цар павінен стрымаць свае войскі. Аднак гаспадаром сталіцы ўжо быў цар... Каб уберагчы ад захопу ваяводамі яшчэ вольныя гарады і паветы Княства, інфлянцкі губернатар Дэлягардзі ды генерал Левенгаўпт праз тыдзень сталі выдаваць ім свае ахоўныя граматы.

Праект пагаднення, прывезены паслом Габрыэлем Любянецкім у радзівілаўскі абоз пад Кейданы, быў падпісаны тут 17 жніўня [108, s.93). Пад ім паставілі свае подпісы 436 чалавек, сярод якіх - гетманы Януш Радзівіл і Вінцэнт Гасеўскі, жамойцкі біскуп Пётра Парчэўскі, віленскі біскуп Юры Тышкевіч, віленскі канонік Юры Белазор, харужы Гальяш Камароўскі ды іншыя. «Няма іншага спосабу ацаліць нашу дзяржаву, як толькі далучыць яе да аднаго з бакоў, што цяпер супраць нас ваююць, і даверыць яму свае правы і фартуны», - адзначалася ў прынятым акце. На якіх жа ўмовах Вялікае Княства Літоўскае паддавалася Швецыі? Войскі абодвух бакоў прадугледжвалася злучыць супраць агульнага непрыяцеля (якім, дарэчы, не магла быць Польшча). Страчаныя землі, гарады і замкі Княства шведскі кароль абавязваўся адваяваць і вярнуць іх уласнікам, а маскоўскае войска - выгнаць з межаў дзяржавы і ўстрымаць ад далейшай агрэсіі. Асобным пунктам было падкрэслена, што гэта не інкарпарацыя Княства, а далучэнне яго на роўных правах да Швецыі (як было злучана з Каронай у Рэчы Паспалітай), калі народ - народу, сенат - сенату, рыцарства - рыцарству «з кожнага бачання маюць быць роўныя». Дэкляраваліся таксама свабода рэлігіі, свабода голасу на соймах. У дачыненні ж да тых, хто не падпіша гэтага пагаднення, актам прадугледжвалася канфіскацыя іх маёмасці [79, s.206-211].

Аднак як сярод вышэйшых станаў, так і ў войску да акта паставіліся па-рознаму. Прыкладам, калі браслаўская шляхта ды шляхцічы, што прыйшлі з Полацкага ваяводства і Ашмянскага павета, сабраныя пад Браславам, падпісалі пагадненне, дык шляхта, размешчаная абозам пад Горадняй, адмовілася ад гэтага і заняла бок Яна Казіміра. Не падпісалі пагаднення таксама жамойцкі стараста Глябовіч, Юдзіцкі, палявы пісар Станкевіч ды шмат хто іншы.