Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Ані Радзівіл, ані Гасеўскі не верылі ў магчымасць абараніць Вільню. На тое яны проста не мелі сілы. Ды нават і наяўныя войскі не маглі дзейнічаць зладжана, бо гетманы ж па-ранейшаму варагавалі паміж сабою. Калі дайшло да абмеркавання хоць якога плана абароны, Гасеўскі не прыняў праекта Радзівіла, і ягоная дывізія засталася на іншых пазіцыях.

Вялікі гетман адмовіўся ад спробы абараняцца ў старых віленскіх мурах і размясціў войска перад горадам. Ён збіраўся, стрымаўшы царскіх ваяводаў, перайсці за Вяллю ды, знішчыўшы Зялёны Мост, адарвацца ад ворага і адвесці свас харугвы на Жамойць, дзе можна было б чакаць падмогі шведаў. Гасеўскі ж хацеў - пасля спробы абараніць сталіцу хоць сімвалічна - адступіць на захад і праз Трокі, Горадню выйсці на тэрыторыю Польшчы.

6 жніўня, калі зграмаджаныя пад Вільняй царскія войскі ўжо адпачывалі і рыхтаваліся да штурму, абодва гетманы паспрабавалі ўнікнуць трагічнае развязкі ды перадалі ліст Аляксею Міхайлавічу, у якім прапаноўвалася неадкладна пачаць перамовы аб міры. Яшчэ раней ліст з такой прапановай віленскі біскуп Юры Тышкевіч выслаў на імя Чаркаскага ды Залатарэнкі. Аднак, як і меркаваў Радзівіл, гэтыя захады сышлі намарна. Цар загадаў адказаць, каб больш да яго не звярталіся з такімі прапановамі, бо, маўляў, калі Вялікае Княства хоча міру - няхай адразу паддаецца «под царскую руку»...

8 жніўня войскі Чаркаскага ды Залатарэнкі разам пайшлі на штурм Вільні. Аддзелы Радзівіла, што стаялі перад горадам, не прынялі бою ды пасля кароткай сутычкі пачалі адступаць па віленскіх вуліцах да ракі Вяллі, а на іх плячах у горад лаваю ўрываліся царскія ратнікі, украінскія казакі, татары, што складалі значную частку маскоўскіх палкоў. Войска Радзівіла паспела перайсці на другі бераг Вяллі і дало жорсткі бой непрыяцелю перад Зялёным Мостам і на ім. Урэшце гэты мост быў спалены. У адноснай бяспецы за Вяллёй апынуўся і Гасеўскі са сваёй дывізіяй, хоць ён меў зусім іншыя планы. Цяпер яны разам, спыніўшыся за пяць вёрстаў ад горада, маглі назіраць, як гіне старая Вільня... Вільня, на якую ў той дзень ад рання ішоў спорны дождж...

Першымі на вулках горада з'явіліся казакі, якія мелі да Вільні свае даўнія рахункі. Маленькі гарнізон віленскага стольніка Казіміра Хвалібога Жаромскага, што яшчэ працягваў абараняцца ў замку, толькі раздражняў раз'юшаных заваёўнікаў. Адразу ж на вулічным бруку сталі чыніцца масавыя забойствы, а на рынку дайшло да сапраўднае бітвы з мяшчанамі. Натоўпы віленчукоў кінуліся ўцякаць да ракі, але там мноства людзей было ці пабіта, ці патоплена [59, с.50]. Як пасля прыгадваў віленскі біскуп Тышкевіч, «не было літасці ані ўзросту, ані полу; усе месцы былі запоўненыя крывёю забітых і трупамі, асабліва Бернардынскі кляштар, куды, шукаючы схову, людзі збегліся ў асабліва вялікай колькасці». Пра тое самае пісаў і Самуэль Венслаўскі, каралеўскі пісар, адзначаючы, як лютыя ваяўнікі «ўзброеных і бяззбройных, мужчын і жанчын забівалі без адрознення». Тагачасныя нямецкія газеты, інфармуючы Эўропу пра трагедыю Вільні, паведамлялі, што жанчын захопнікі адсылаюць у Маскву, а старых кабет і дзяцей кідаюць у агонь [103, s.181]. Асаблівай прынадай для казакаў і царскіх ратнікаў былі віленскія храмы, а дакладней - іхняе начынне, званы, упрыгажэнні. Яны абдзіралі арганы, аўтары, разбуралі надмагіллі... У касцёле Святога Міхала забралі ці знішчылі ўсё, што было магчыма, а пахаванні фундатара храма, славутага беларускага канцлера Лева Сапегі, ды ягонай сям'і - парушылі і абрабавалі. Мерцвякоў выкідвалі з дамавінаў, у кляштарах забівалі чарніц. Моцна пацярпеў і езуіцкі касцёл Святога Казіміра, што на рынку, у якім былі пазрываныя пліты з надмагілляў роду Гасеўскіх. За Вострай Брамай на Росах захопнікі спалілі і праваслаўную царкву.

Уначы ўвесь горад зырка палаў, а новыя гаспадары шнырылі ў пошуку спажывы. Сама каштоўныя рэчы віленскага катэдральнага сабора вінны быў за пэўную плату вывезці ў Каралявец наваградскі кашталян Мікалай Юдзіцкі, але казакі дагналі яго ды ўсё чыста адабралі. Сярод захопленага знайшлі нямала рэліквіяў, такіх, як аўтарны крыж вялікага князя Вітаўта, кубак Ягайлы. Толькі частка каштоўнасцяў з катэдры было ўратаваная пробашчам капліцы святога Казіміра Юры Белазорам, які здолеў вывезці іх да Радзівіла.

Вільня гарэла 17 дзён. Што магло застацца ад горада пасля такога «гаспадарання»? Раней колькасць забітых у Вільні гісторыкі вызначалі на 10-25 тысячаў [86, s.71-72]. Болей праўдападобна, што загінула 7-8 тысячаў жыхароў - блізу паловы насельніцтва сталіцы. Брандэнбургскі пасол Лазарус Кітэльман, які ў тыя жнівеньскія дні быў накіраваны да маскоўскага цара ў Вільню, пабачыў жахлівае відовішча. «Усе гарады і вёскі былі спаленыя; кучамі ляжалі трупы пабітага мірнага ліцьвінскага насельніцтва, таксама жанчын і дзяцей, непахаваныя і загнілыя...; жывога наагул нідзе не было відаць», - пісаў ён [75а, s.11-12].