Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

P. Champion, Henri III, Roi de Pologne, Paryż 1944, t. 1,2. Patrz też P. Skwarczyński, The Decretum Electionis of 'Henry Valois, „Slavonic and East European Review”, XXXVII (1958-59), s. 113-130; M. Serwański, Henryk III Walezy w Polsce: stosunki polsko-francuskie 1566—76, Kraków 1976.

„Teraz trzymamy oba końce uzdy” (przyp. tłum.).

Philippe Desportes, Complainte pour luy mesme estant en Polognę, w: Oewres, Paryż 1855, s.411. (Pośród ciągłych leź i bezustannego lamentu / przepędzam, nieszczęsny, noce peine tęsknoty; / nie znajdując żadnej ulgi w cierpieniach, / które, gdym z dala od ciebie, wypełniają moje życie. O, piękna księżniczko, natchnienie mojego męstwa, / najdroższe marzenie, bólu mój i udręko. / Przez twoją nieobecność, jakże nagle, niestety, los mój odmienił swe oblicze (...); przyp. tłum.).

Panie hrabio, mój przyjacielu, biorąc to, co Bóg mi daje na mocy sukcesji, nie porzucam tego, co mi dal na mocy elekcji. Gdy uczynię, co uczynić mam nadzieję, zobaczę was znów, ponieważ, dzięki Bogu, ramiona mam dość silne na to, aby unieść i jedną, i drugą koronę (przyp. tłum.).

Philippe Desportes, Adieu a la Pologne, ibidem. Wiersz ten, rzadko cytowany w Polsce, uważano za uwłaczający honorowi narodowemu; wywołał szereg patriotycznych reakcji:

„Domy mamy nieświetne, waszym niepodobne, / Ale więtszą wolnością, niż wasze ozdobne (...)/ Lepsza chałupa z drzewa, niż dwór murowany, / W którym wolności niemasz, ni folgi na pany (...) /I zaż to barbaries, gdyśmy z was jednego / Z wielkim waszym staraniem wzięli za swojego / Króla, Pana a rząncę tak sławnej Korony? (...) / Obietnic było tyle, że i mądry wierzył, / A bych wspomniał zniszczenie, wnet bych to wymierzył. / W nocyście przyjechali, także i zjechali, / Nieprzystojnie, muszę rzec, ni podziękowali. / Jako Polska stanęła, to ją nie potkało, / By król w nocy zjeżdżać miał, bo to nie przystało”.

Odpowiedź przez Polaka wszetecznemu Francuzowi, wiersz nieznanego z nazwiska poety - prawdopodobnie tego samego, który przełożył Adieu na język polski; w: S. Kot, Adieu a la Pologne, Silva Rerum, V, Kraków 1930, w. 63-68, 81-83, 97-102. Żegnam cię, sprośna Polsko, ziemio najtęskliwsza, Lasy, bory, pustynie twa rozkosz najmilsza; Wierzą, żeś ty na wieczne mrozy osądzona, Śniegi zewsząd i lody prawieś przywalona (...) I żaden z nas nie wierzył, aby płochość jaka W waszej Polsce być miała i wszeteczność taka, Jaką oczy widziały, którym wierzyć muszę, Żeć jest to naród gruby, gdzie go kolwiek ruszę. W języku, w marnej chlubie męstwo ich zawisło, Swą mową wnet pobiją, by ich tyle przyszło. We dnie, w nocy w gorących jaskiniach się parzą, O rzeczy pospolitej przy kuflu się swarzą; Tam pije, aż na stole uśnie, taką sprawą Drugi, chybiwszy stołu, prześpi się pod ławą. Tam męstwa dokazują, sławy nabywają, Tam i Marsa srogiego na plac wyzywają. Nie męstwoć to, nie zbroja Polaki sprawuje, Nie drzewce, nie tarcz wasza sąsiady hamuje, Ani wasze haizbanty, konie upierzone, Wilki, rysie, lamparty na nich przewieszone, Anić też prędkie strzały są tego przyczyną, Że w pokoju mieszkacie, wojna wam [z] zwierzyną. O was, żeście ubodzy, sąsiedzi nie dbają; Miasta nędzne, zywności ledwo w nich dostają. (Przekład wg: S. Koi, Adieu a la Pologne, Kraków 1930, odbitka z Silva Rerum, V, 1930, zeszyt 4/7, s. 11- 12; przyp. tłum.).

R.Nisbet Bain, The Polish Interregnum of 1575, „English Historical Review”,lV (lS&9), s. 645- 666; C. Roth, Dr Salomon Aszkanazi and the Polish Election 1574-5, Oxford Slavonic Papers, IX (1960), s. 8-20.

J. Dąbrowski, wyd., Etienne Batory, Roi de Pologne, Prince de Transylwanie, Kraków 1935; także E. Niederhauser, Bathori dans 1'historiographie polonaise et hongroise, Publications Institutionis Philologicae et Slavicae Universitatis Debrecenienis, XLVII (1964).

Syndrom siedmiogrodzki, zazwyczaj wiązany z wcześniejszym władcą Siedmiogrodu, hrabią Draculą, wystąpił także u kuzynki Batorego, Elżbiety Nadasdy, która - jak się okazało w 1610 r. - zamordowała 650 młodych dziewcząt, aby móc kąpać się w ich ciepłej krwi i odzyskać w ten sposób młodość. Patrz S. Baring-Gould, Book of Werewolves, Londyn 1865.

R. Heidenstein, De bello moscovico, cyt. w pracy I. Chrzanowskiego, Historia literatury niepodległej Polski 965-1795, Londyn 1943, s. 196-197. Patrz B. Kocowski, Trzej padewczycy: wpływ Batorego i Zamoyskiego na działalność R. Heidensteina, Lwów 1939. (Cyt. wg: I. Chrzanowski, Historia literatury niepodległej Polski (965-1795), Warszawa 1983, s. 238-239; przyp. tłum.).

K. Lepszy, Gdańsk et la Pologne, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 212-241. Patrz również W. Odyniec, Dzieje Prus Królewskich 1454-1777, Warszawa 1972, s. 103-140.

S. Kutrzeba, La Reforme judiciaire, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 292-302.

M. Kukieł, Zarys historii wojskowości w Polsce, Kraków 1929, Londyn 1949, rozdz. II. Patrz też H. Kolarski, Wojsko polskie-litewskie podczas wojny inflanckiej, 1576-82, Studia i Materiały do Historii Wojskowości, XVI (1971), XVII (1972); oraz J. Cichowski, A. Szulczyński, Husaria, Warszawa 1977.

Na temat Kozaków patrz Z. Wójcik, Dzikie Pola w ogniu: o Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1968; patrz także W. Tomkiewicz, Kozaczyzna ukrainna. Lwów 1939, i L. Podhorodecki, Sicz zaporoska. Warszawa 1960, oraz klasyczna praca M. Hruszewskiego, Istorija Ukrainy-Rusy, Kijów 1909-31.

J. Rutkowski, Questions economiques et financieres sous le regne de Etienne Bathory, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 305-334. Pracą klasyczną jest książka A. Pawińskiego, Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, Warszawa 1881.

Ibidem, s. 330 i nn. 400

O. Laskowski, Les campagnes de Bathory contre la Moscovie, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 375-403.

P. Pierling, Un arbitrage pontifical au XVI-me siecle entre la Polegnę et la Russie: la mission diplomatique du Pere Possevino, 1581-2, Bruksela 1890; Le Saint-siege, la Pologne et Moscou, 1582- 7, Paryż 1890.

Powiest' o prichozenii Stefana Batoriya na grad Pskov, wyd. V. I. Małyszew, Moskwa—Leningrad 1952, s. 59 i nn.

Ibidem, s. 98 i nn.

Na temat początków panowania Zygmunta III patrz K. Lepszy, Rzeczpospolita Polska w dobie Sejmu Inkwizycyjnego 1589-92, Kraków 1939; także tego samego autora The union of Crowns between Poland and Sweden m 1587, w: Poland at the XI-th Intemational Congres of Historical Sciences in Stockholm, Warszawa 1960, s. 155-178. Najważniejszymi opracowaniami dotyczącymi epoki Wazów są prace W. Czaplińskiego, m.in. O Polsce siedemnastowiecznej. Warszawa 1966, oraz Władysław IV i jego czasy. Warszawa 1972.

H. Biaudet, Les origines de la candidature de Sigismond Vasa au tróne de Pologne en 1587, Helsinki 1911; Sixte Quinte et la candidature de Sigismond Vasa, Helsinki 1910.

J. A. Pamanen, Le Premier Sejour de Sigismond Vasa en Suede, 1593-4, Helsinki 1935.

S. Wittmayer Baron, A Social and Religious History of the Jews, Vol. XVI: Poland-Lithuania 1500-1650, Nowy Jork 1976, s. 11-12.