Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

L. Bohdanowicz, The Muslims in Poland, „Journal of the Royal Asiatic Society” 1942, s. 163-180.

Klasyczne opracowanie S. M. Dubnowa The History ofthe Jews in Russia and Poland, Filadelfia 1916-20, t. 1-3, jest nieco tendencyjne. Najlepszym wprowadzeniem w problematykę żydowską są liczne hasła anglojęzycznej encyklopedii Encyclopaedia Judaica, Jerozolima 1972- 1978. Patrz również G. Hundert, Recent Studies relating to the Jews in Poland from the earliest limes to the Partition period, „Polish Review”, XVIII, nr 4 (1973), s. 34-51.

Encyclopaedia Judaica, op. cit.,t. 10, s. 761 i nn. Patrz również S. Assaf, The Rise ofthe Karaite Sect, Nowy Jork 1937; G. Scholem, Sabbatai Sevi: the mystical Messiah, 1626-76, Londyn 1973.

M. Buber, The Origin and Meaning of Hasidism, Nowy Jork 1960; H. M. Rabinowicz, The Worid of Hasidism, Londyn 1970.

Zoaryci (Zoarites) - stowarzyszenie polityczno-religijne założone w 1817 r. w miejscowości Zoar w USA (przyp. tłum.).

Cyt. w: Z. L. Sulima, Historia Franka i frankistów, Kraków 1893, rozdz. 8. Patrz również A. Kraushar, Frank i frankisci polscy, Warszawa 1895, t. 1,2.

Księgi Miejskie Kaliskie (1612), A. Dekret l/k 180, cyt. w: B. Baranowski, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wiekach. Łódź 1952, s. 106.

A. Wyczański, Uwarstwienie społeczne w Polsce w XVI wieku, Wrocław 1977, cz. III: Grupy społeczno-zawodowe, s. 202-224.

Ibidem, cz. I: Struktura społeczno-majatkowa szlachty, s.202

Jak zwykle w historii społecznej, terminologia nasuwa szereg problemów. Lokalne terminy odnoszą się zazwyczaj do szczególnych lokalnych warunków, a zatem są nieprzekładalne. W historiografii polskiej terminu „szlachta” używa się często i równie często się go nadużywa. Nawet wśród tych historyków, którzy ważą słowa z dużą starannością, sposób użycia terminów oraz ich przekład na inne języki znacznie się od siebie różnią, w zależności od przyjmowanych kryteriów. Wielu współczesnych historyków upiera się przy antytezie szlachta-magnateria, która oznacza przeciwstawienie „masom szlacheckim” „oligarchii magnackiej”, przy czym rozróżnienie to opiera się na kryterium braku proporcji w rozdziale władzy i bogactw. Krytycy anglosascy - być może wprowadzeni w błąd rozróżnieniem między angielskimi terminami gentleman i peer - mają skłonność do wprowadzania analogicznej opozycji; zamiast polskiego „szlachta” używają oni na ogół angielskiego gentry. Trzeba jednak koniecznie podkreślić, że szlachta polska nie była podzielona na żadne podkategorie w sensie prawnym, tak jak to miało miejsce w Anglii czy w Niemczech, i że termin „szlachta” odnosił się do całego stanu szlacheckiego, nie zaś jedynie do jego części. Przynależność do stanu określały nie kryteria społeczno-gospodarcze, lecz wspólne dla wszystkich jego członków przywileje i zobowiązania, a także zespół praw i tradycji, od których te przywileje i zobowiązania były zależne. Dokładność wymaga więc, aby termin „szlachta” tłumaczyć na angielski jako nobility , termin „szlachcic” - jako nobleman , termin zaś „stan szlachecki” - jako the noble estate . Użycie terminu „szlachta” w węższym znaczeniu „ziemiaństwa” (the gentry) nie ogranicza się jedynie do marksistów, choć w sposób bardzo dogodny zgadza się z marksistowskimi kryteriami. Definicje słownikowe nie przynoszą żadnego rozwiązania, ponieważ odnotowują różne występujące użycia, nie podając jednak żadnych ocen. Kościuszko Foundation Dictionary, Haga 1962, cz. II, podaje: szlachta = noblemen, nobles, nobility, gentlefolk(s), gentry; Wielki słownik polsko-angielski. Warszawa 1969 - szlachta = nobility.

Na temat powstania szlachty, patrz W. Smoleński, Szlachta w świetle własnych opinii, w: Pisma historyczne, t. l, Kraków 1901, s. 1-30. Na temat rozwoju przywilejów prawnych szlachty patrz J. Bardach, wyd., Historia państwa i prawa Polski do 1795 r.. Warszawa 1964, oraz ujęcia bardziej szczegółowe: S. Kutrzeba, Przywilej jedineński'1430, Kraków 1911, M.Bobrzyński, O ustawodawstwie nieszawskim Kazimierza Jagiellończyka, Kraków 1911, A. Vetulani, Geneza statutu warckiego o wykupie sołectw, „Kwartalnik Historyczny” 1969, nr 3, s. 557-581.

Patrz K. Szajnocha, Nastanie szlachty i herbów w Polsce, w: Dzieła, t. 2, Warszawa 1876, s. 215-256.

Z. J. Gąsiorowski, The Conquest Theory of the Genesis of the Polish State, „Speculum”, XXX (1955), s. 550-560.

Brehoni - sędziowie i interpretatorzy prawa zwyczajowego, przekazywanego z pokolenia na pokolenie (przyp. tłum.).

Patrz J. Adamus, Polska teoria rodowa. Łódź 1958; praca zawiera obszerny przegląd historiografii.

Patrz O. Halecki, O początkach szlachty i heraldyki na Litwie, „Kwartalnik Historyczny”, XXIX (1915), s. 177-207.

. Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1899. Patrz także S. Konarski, Armorial de la noblesse polonaise titree, Paryż 1958; A. Boniecki, Herbarz polski, CL. I, Warszawa 1899-1913, t. 1-17; W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959.

P. Skwarczyński, The Problem of Feudalism in Poland up to the beginning of the sixteenth century, „Slavonic and East European Review”, XXXIV (1956), s. 292-310, patrz także O. Backus, The Problem of Feudalism in Lithuania, 1506-48, „Slavic Review”, XXI (1962), s. 639-659, i T. Manteuffel, On Polish Feudalism, Mediaevalia et Humanistica, Boulder, Colorado, 1964, facs. 16, s. 94-104.

Szczegółową charakterystykę stanu szlacheckiego w poszczególnych społeczeństwach ukazują studia porównawcze dotyczące różnych krajów. Patrz J. Meyer, Noblesses et powoirs dans l 'Europe d'Ancien Regime, Paryż 1973, zwłaszcza rozdział zatytułowany Le Croissant Nobiliaire: Pologne-Espagne.

Cyt. w: W. R. Morfill, Poland - the story of the nations, nr 33, Londyn 1893, s. 84-86. Na temat wzrostu znaczenia magnaterii, patrz przyp. 8, rozdz. XVIII, s. 466.

Patrz J. Ochmański, Powstanie i rozwój latyfundium biskupstwa wileńskiego, 1357-1550, Poznań 1963, passim.

M. Biskup, Rozmieszczenie -własności ziemskiej województw chełmińskiego i malborskiego w drugiej połowie XVI w., „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 60 (na rok 1955), nr 2, Toruń 1957.

A. Wyczański, op. cit. (patrz przyp. l, s. 201), s. 57-59.

Mimo pozornej łatwości takiego zadania historycy nie ustalili żadnej powszechnie przyjętej analizy wewnętrznej struktury warstwy szlacheckiej. Patrz Karol Górski, Les structures sociales de la noblesse polonaise au Moyen-Age, „Le Moyen Age”, Paryż, LXXIII (1967), s. 73-86; A. Zajączkowski, En Pologne: cadres structurales de la noblesse, „Annales”, Paris, XVIII (1963), s.88-102.

A. Homecki, Produkcja i handel zbożowy w latyfundium Lubomirskich, c. 1650-1750, PAN w Krakowie: Prace Komisji Nauk Historycznych, nr 27, Wrocław 1970.