Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Wśród ogólnych prac na temat historii Węgier należy wymienić książkę C. A. Macartneya, Hungary: a short history, Edinburgh 1962, oraz w języku polskim W. Felczaka Historię Węgier, Wrocław 1966. Na temat krótkiej unii andegaweńskiej Polski i Węgier patrz J. Dąbrowski, Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 1372-82, Kraków 1918.

Szajrul Szajra, Budapeszt 1901, s. 188. Wersja węgierska pochodzi z hymnu skomponowanego w r. 1880 na cześć generała Bema, polskiego generała, który walczył w węgierskiej armii rewolucyjnej w Siedmiogrodzie w 1849 r.

Patrz C.R.Jugela, History of the Lithuanian Nation, Nowy Jork 1948; red. A. Gerutis, Lithuania - 700 years. Nowy Jork 1969.

Do klasycznych prac na temat okresu Jagiellonów należą: O. Halecki, Dzieje unii jagiellońskiej, Kraków 1919-20, i L. Kolankowski, Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, Warszawa 1930. Patrz także H. Samsonowicz, Zlota jesień polskiego średniowiecza. Warszawa 1971.

J. Żerbiłło Łabuński, Unia Litwy z Polską (1385-1569), Warszawa, daty wydania brak, s. 179 i nn. Praca zawiera wszystkie teksty unii polsko-litewskiej w łacińskiej wersji oryginalnej oraz

polskim przekładzie. Patrz też S. Kutrzeba, Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Warszawa 1914,s. 447-657. (Cyt. wg: W. Antoniewicz et al., wyd., Polska - jej dzieje i kultura. Warszawa 1927, t. l, s. 215; przyp. tłum.).

Na temat Grunwaldu, patrz S. M. Kuczyński, Wielka wojna z zakonem krzyżackim, 1409-11, Warszawa 1966, s. 311 i nn.; praca zawiera obszerną bibliografię. Patrz także J. Długosz, Banderia prutenomm, wyd. K. Górski, Warszawa 1958. Z prac w języku .angielskim, patrz G. Evans, Tanneberg 1410-1914, Londyn 1970.

Najjaśniejsza władczyni, najwspanialsza nasza małżonko! Dnia trzeciego, w dzień Święta Apostołów, wielki mistrz wraz ze wszystkimi swymi siłami do nas się przybliżył (...) A gdyśmy już czas jakiś nawzajem się sobie przypatrywali, mistrz krzyżacki i marszałek nam i najjaśniejszemu panu Witoldowi, naszemu najdroższemu bratu, przesłali dwa miecze z następującym posłaniem: „Wiedzcie wy, królu oraz Witoldzie, że w tej właśnie godzinie bitwę z wami toczyć będziemy, a owe dwa miecze ku ratunkowi waszemu wam przesyłamy”. Na co odpowiedzieliśmy: „Miecze, które nam posyłacie, przyjmujemy i w imię Chrystusa, przed którym najwyższa duma ugiąć się musi, bitwę z wami toczyć będziemy”. Wreszcie zaś, bez zwłoki, z oddziałami stojącymi w pełnej gotowości przystąpiliśmy do walki z nimi, pośród niezliczonych poległych sami niewielkie tylko ponosząc straty (...) Wielkiego mistrza, a także wspomnianego marszałka Szwortzborga, elbląskiego oraz innych licznych komturów powaliliśmy, innych przymuszając do ucieczki, i ścigaliśmy ich przez dwie mile, po czym uciekający w wodach i rzekach, które mieli na drodze swej ucieczki, potonęli, tak że nieliczni tylko uszli z życiem (...) (Oryginał listu wg: Sciptores Rerum Prussicarum, Leipzig 1866. Herausgegeben von Dr Theodor Hirsch et al., s. 425-4'26; przyp. tłum.).

W oryginale: 5 ortów (przyp. tłum.).

Lustracja województwa krakowskiego, 1564, cz. I, wyd. J. Małecki, Warszawa 1962, s. 26.

S. Kutrzeba, Ordo coronandi regis Poloniae, Archiwum Komisji Historycznej, Kraków 1916, s. 133- 210.

Następnie prymas zwraca się do króla, pytając go: Czy chcesz wiarę świętą od przodków Kościoła katolickiego ci podaną zachować i czynami sprawiedliwymi jej przestrzegać? Król JMC odpowiada: Chcę. Pytanie: Czy chcesz Kościoła i sług jego opiekunem i obrońcą być? Odpowiedź: Chcę. Pytanie: Czy chcesz królestwo od Pana Boga tobie polecone według sprawiedliwości przodków rządzić i bronić? Odpowiedź: Chcę, i za Pana Boga pomocą i za radą wiernych swych tak się we wszystkim wiernie zachować obiecuję, jako będę mógł najlepiej. Następnie metropolita zwraca się do ludu tymi slowy: Czy chcecie poddać się takiemu władcy i rektorowi, panowanie jego umacniać i ufność waszą w nim złożyć; czy chcecie przestrzegać jego praw w zgodzie z pismami apostołów, a jeśli umysł jego cały poddany będzie władzy wyższej potęgi, czy chcecie poddać się woli tego najjaśniejszego króla JMCi? Wówczas zaś kler otaczający króla i lud zebrany winien odpowiedzieć jednym głosem: Fiat. Fiat. [Niechaj tak się stanie]. Amen. (Por. S. Kutrzeba, Ordo coronandi regis Poloniae (ex codice capituli Cracoviensis), Kraków 1916, s. 155-156, 198; przyp. tłum.).

„Kapłan Sadok i prorok Natan namaścili Salomona na króla nad Izraelem, a cały lud zawołał »Niech żyje król Salomon!«, alleluja, alleluja”. (Por. l Kri l :39; przyp. tłum.).

Chociaż powszechnie przyjmuje się, że Zakon Krzyżacki został rozwiązany po sekularyzacji Prus w 1525r. oraz Inflant w 1561 r., w gruncie rzeczy przetrwał on po dziś dzień. W 1527 r. pozostała garstka rycerzy katolików, którzy nie wyjechali z Prus do Inflant, osiadła w Marienthal (Mergentheim) w Wirtembergii; tam też przeprowadzono elekcję pierwszego z długiej i nieprzerwanej serii wielkich mistrzów - Waltera von Cronberga. Później, począwszy od okresu panowania arcyksięcia austriackiego Maksymiliana, tytularnego króla Polski, który był wielkim mistrzem w latach 1595-1618, Zakon powoli przesuwał się w orbitę Habsburgów; ostatecznie kwatera główna została przeniesiona do Wiednia. W wielu miejscach Niemiec i Austrii założono komandorie Zakonu; zachowały się też liczne, świadczące o jego działalności, wspaniałe pomniki architektury - między innymi w Mergentheim, w Marburgu i w Rykhoyen w Belgii. Obecny wielki mistrz, Dom Ildefons Pauler, mieszka w Wiedniu przy Singerstrasse 7, w domu, w którym niegdyś mieszkał Mozart, i zarządza trzema prowincjami z ośrodkami w miejscowościach Passau, Freisag oraz Lana we Włoszech. Mimo romantycznej legendy, która w 1813 r. stała się inspiracją do założenia w Prusach Zakonu Żelaznego Krzyża, później zaś - za sprawą pism Alfreda Rosenberga - posłużyła jako kanwa dla co ważniejszych fantazji ideologii faszystowskiej, współczesny Zakon Krzyżacki ogranicza swoją działalność do uprawiania praktyk religijnych i dobroczynności oraz pozostaje lojalnym - chociaż nieco nieokreślonym - narzędziem Watykanu w Europie Środkowej.

O. Halecki, op. cit., t. 2, s. 114-118; K. Szajnocha, Barbara Radziwiłłówna, w: Szkice historyczne. Lwów 1854, s. 111-174. (Cyt. wg: Diariusz sejmu piotrkowskiego 1548, w: Sciptores Rerum Polonicarum, t. l, Kraków 1872, s. 182-183, 187, 204; przyp. tłum.).

Zakon Kawalerów Mieczowych, założony w 1209 r. przez Albrechta von Buxhóvdena oraz arcybiskupa ryskiego, rozpoczął podbój Inflant, zanim wchłonął go w 1237 r. Zakon Krzyżacki. Trzy wieki później, w wyniku sekularyzacji Prus, został zrekonstruowany pod nazwą Rycerzy Chrystusa i działał jako niezależna jednostka do 1561 r.

Na temat Kopernika, patrz Bibliografia kopernikowska 1509-1955, wyd. H. Baranowski, Warszawa 1958; N. Copemicus, Complete Works (facsimile), Londyn-Warszawa 1972; A. Annitage, The Worid of Copemicus, East Ardsiey 1971; M. Bogucka, Nicolas Copemicus: The Country and the limes, Wrocław 1973; F. Kaułbach et al., Nicolaus Copemicus zum 500 Geburgstag, Kolonia 1973.

Jan Kochanowski, Pieśń XXV, w: Dzielą polskie, t. l, Pieśni, Księga wtóra. Warszawa 1955, s. 345. W. Weintraub, Kochanowski 's Renaissance Manifesto, „Slavonic and East European Review”, XXX (1952), s. 412^24. Patrz także D. Welsh, Jan Kochanowski, Nowy Jork 1974.