Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Po trzecie, nieco później tego samego roku ambasador pruski zorganizował w Warszawie obławę na zbiegłego obywatela Królewca, Kalksteina. Po czwarte, w 1672 r. najazdem sułtana Mehmeta IV na Podole rozpoczęła się druga wojna turecka. Twierdza w Kamieńcu Podolskim została zdobyta, kamieniecką katedrę zaś przemieniono na meczet. Po piąte, 16 października 1672 r. w Buczaczu koło Tarnopola królewscy posłowie podpisali akt kapitulacji. Południowe części Ukrainy, które pozostały przy Polsce po zawarciu rozejmu w Andruszowie, teraz przeszły w ręce Turków. Ustalono roczną kontrybucję w wysokości 22 000 złotych dukatów. Po szóste, oba posiedzenia sejmu w owym haniebnym roku zostały zerwane przez liberum veto. Podczas drugiego w dodatku zakłóciła obrady pewna uparta dama. Otóż niejaka Kuniecka twierdziła, że spotkała ją krzywda ze strony pewnego senatora. Wkroczyła więc na salę obrad senatu w Zamku Królewskim w Warszawie, aby osobiście szukać zadośćuczynienia, żądając wykonania nakazu sądowego, dotyczącego wydania jej zbiegłych chłopów. Zniecierpliwiona długą debatą na temat tego, czy królowi należy zezwolić na publiczne noszenie peruki czy też nie, wygłosiła z galerii gniewną tyradę:

gdy zaś Xiążę JMć, Podkanclerzy W°X''L0, kazał iei ustąpić, opowiedziawszy: „że teraz radzimy w obronie Rzptey, nie przeszkadzaj nam Wmć, bo w ostatku każę wyprowadzić" owa (...) do Króla JMci mowę obróciła (...) „Co mi po tey obronie?! WMcie [w niey obronicie] gdy Pan stanie mi za Ordę, z którym sprawiedliwości przez lat 25 doyść nie mogę?”

Winnego wojewodę ujawniono i ukarano: zapłacił 2000 złotych ex nunc oraz został zobowiązany do wydania jednego chłopa [316] Cytowane w wydanym przez F. Kluczyckiego Diariuszu Sejmu Warszawskiego w styczniu roku 1672, Kraków 1880, s. 66, który opublikował pełną dokumentację z posiedzeń sejmu w latach 1672-73. .

Po siódme, powstałe w łonie szlachty frakcje austriacka i francuska utworzyły zbrojne konfederacje, aby wymóc na niezdecydowanym królu swą konkurencyjną politykę [317] A. i K. Przyboś, wyd., Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w 1672 roku wraz z Aktem Konfederacji, Wrocław 1972. .

Omawiając wszystkie te wydarzenia, podręczniki historii kładą głównie nacisk na to, czego król nie zrobił. Nie miał żadnej kontroli ani nad magnatami, ani nad armią, ani nad Turkami, ani nad żoną, ani nad nuncjuszem. Bardzo trudno dociec, czym właściwie zajmował swój umysł. Zmarł 10 listopada 1673 r. podobno na skutek przejedzenia korniszonami - zapewne u szczytu sił i możliwości.

Nazwisko „Sobieski” należy do tych bardzo nielicznych nazwisk w historii Polski, które znane są szerszemu światu. Jego pochwałę głosili zarówno współcześni, jak i historycy. Według Johna Miltona, był „pierwszym z Polaków, który pokazał, że straszliwe siły tureckie rozbić można jednym ciosem”. Jego umiejętności i talenty w dziedzinie wojennego rzemiosła wychwalał Ciausewitz. W Polsce jego imię było na ustach wszystkich, w całej Europie pamiętano o nim jako o tym, który obronił cesarstwo i świat chrześcijański przed niewiernymi. I dlatego nie jest rzeczą prostą odmalować twarz ukrytą pod maską sławy, ani - co ważniejsze - opisać problemy królestwa przyćmione blaskiem wspaniałych czynów jego władcy [318] Patrz J. B. Morton, Sobieski King of Poland, Londyn 1932; O. Laskowski, Sobieski, King of Poland, przekł. na jeż, ang. F. C. Anstruther, Glasgow 1944; L. R. Lewitter, John III Sobieski, Saviour of Vienna, History Today, XIII (1962), s. 168-176,242-252; K. Waliszewski, Marysieńka: Marie de la Grange d'Arquien, reine de Pologne, femme de Sobieski, 1641-1716, Paryż 1904. Wiele ogromnie interesujących materiałów zawiera esej historyczny T. Boya-Żeleńskiego Marysieńka Sobieska, ze wstępem pióra W. Czaplińskiego. .

Jan III Sobieski (1629-96) urodził się w Olesku niedaleko Lwowa jako drugi z kolei syn wojewody ruskiego Jakuba Sobieskiego i Zofii Teofili Daniłowiczówny. Łacińskie wykształcenie otrzymał w gimnazjum Nowodworskiego w Krakowie, a później na Uniwersytecie Jagiellońskim; w latach 1646-48 wyruszył w wielką podróż, której szlaki doprowadziły go do Paryża, Londynu i Amsterdamu. W 1652 r., po śmierci starszego brata, objął połączone dziedzictwo trzech wielkich rodów - Sobieskich, Żółkiewskich i Daniłowiczów. Ale już od młodości wybrał karierę wojskową - mimo że bogactwo i stosunki mogły mu zapewnić łatwy dostęp do dworu, dyplomacji, patronatu i polityki. W r. 1648 wstąpił do wojska i przez cały dwudziestoletni okres powstania Chmielnickiego i szwedzkiego „potopu” walczył pod rozkazami Jerzego Lubomirskiego i Stefana Czarnieckiego. Na czas siedmiu miesięcy - od sierpnia 1655 do marca 1656 - wraz z wojskami kwarcianymi przeszedł na stronę Karola X. W pierwszym poselstwie - do Konstantynopola - wziął udział w r. 1654, w r. 1655 przedstawiono go na dworze, w r. 1659 został po raz pierwszy wybrany posłem na sejm. W r. 1665 otrzymał laskę marszałka wielkiego koronnego, w r. 1666 - godność hetmana polnego, a w r. 1668 - najwyższą godność wojskową: buławę hetmana wielkiego koronnego. Za panowania Michała Korybuta spędzał czas na prowadzeniu wojny z Turkami. Niewiarygodnego aktu unicestwienia całej armii otomańskiej pod dowództwem Husseina baszy dokonał w dzień po śmierci króla w miejscu wcześniejszego zwycięstwa Chodkiewicza pod Chocimiem nad Dniestrem. W trzy miesiące później triumfalnie wkroczył do Warszawy, - w sam środek sesji sejmu elekcyjnego, i przy bardzo słabej opozycji został obwołany królem. Poza bitwą pod Batohem w r. 1652, gdzie poległ jego brat Marek, oraz bitwą pod Mątwami, gdzie zmierzył się ze swym dawnym patronem i dowódcą Lubomirskim, obce mu były klęski. Niewielu monarchów - a z pewnością żaden z monarchów dziedzicznych - miało w chwili wstąpienia na tron tak rozległe doświadczenie i tak wiele sukcesów na swym koncie.

Jak prawie sto lat wcześniej w przypadku Batorego, osobowość króla zdominowała w znacznym stopniu życie polityczne w kraju. Obserwował ją, podziwiał i opisał angielski duchowny, wielebny Robert South, który sam odwiedził Polskę:

Król jest księciem o wielkiej łatwości słowa, wielce przystępnym i nadzwyczaj grzecznym, posiadając większość z owych cech, które czynią prawdziwego gentlemana. Jest on nie tylko dobrze obeznany z wszelkim wojennym rzemiosłem, ale również - a to dzięki sposobom francuskiej edukacji - wielce obficie wyposażony w wiedzę i znajomość dobrych manier. Poza swym własnym językiem słowiańskim, rozumie języki łaciński, francuski, włoski, niemiecki i turecki; znajduje duże upodobanie w nauce przyrodniczej oraz wszystkich gałęziach fizyki. Ma zwyczaj ganić duchowieństwo za to, iż nie dopuszcza do szkół i uniwersytetów nowoczesnej filozofii - takiej jak nauki Le Granda czy Kartezjusza.

Co się tyczy postury Jego Królewskiej Mości, jest to książę wysoki i postawny, o twarzy dużej i oczach okrągłych; odzież nosi zawsze taką jak jego poddani, włosy przystrzyżone wokół uszu jak mnich, czapę futrzaną, lecz niezwykle bogato przyozdobioną diamentami i klejnotami, wąsy duże; chodzi bez chustki na szyi. Długa szata spada mu do pięt na kształt płaszcza, a pod nią nosi kaftan tej samej długości, w talii ciasno przewiązany pasem. Nigdy nie wdziewa rękawic, a ów długi płaszcz jest uczyniony z grubego szkarłatnego sukna, zimą bogato obramowanego futrem, w lecie zaś jedynie obszytego jedwabiem. Zamiast trzewików nosi - tak w polu, jak i w domu - tureckie skórzane buty z bardzo cienką podeszwą i wydrążonymi obcasami, uczynionymi ze srebrnych blach, wygiętych półkolisto na kształt półksiężyców. Zawsze nosi wielką szablę, przypiętą przy pasie, w pochwie jednako płaskiej i jednako szerokiej od rękojeści po koniec ostrza i zmyślnie nabijanej diamentami [319] R. South, cyt. w: W. R. Morfill, Poland - the Story of the Nations, nr 33, Londyn 1893, s. 175-176. .