Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Mapa 19. Potop - najazdy na Polskę i Litwę w latach 1648-1667

Okropieństwa i bezsensowne zniszczenia następnych dwudziestu lat nabierają dodatkowej ostrości w porównaniu z poprzednim dziesięcioleciem-jednym z najbardziej umiarkowanych okresów w dziejach Rzeczypospolitej. Siłę wstrząsu zwiększył poprzedzający go spokój. Władysław IV, panujący od r. 1632, zdołał utrzymać się z dala od większości kłopotów nękających Europę. Pokój w Polanowie (1634) z Moskwą i rozejm w Sztumskiej Wsi (1635) ze Szwecją położyły kres największym konfliktom. Handel wzdłuż szlaku na Wiśle wspaniale się rozwijał. Spory religijne załagodzono, a w r. 1645 król wezwał wszystkie wyznania do pogodzenia siew ogólnej „rozmowie miłości”. Po pacyfikacji z r. 1638 na Ukrainie rozpoczęło się złote dziesięciolecie spokoju. Złudzenie wszelkiego powodzenia było tak silne, że w swym przemówieniu do sejmu w r. 1646 kanclerz Jerzy Ossoliński chełpił się, że „osadzili cni Polacy w polach otworzystych swobodne królestwo, samej tylko miłości i jednostajnej między stanami ufności murem otoczone” [311] Cyt. wg: L. Kubala, Jerzy Ossoliński, Lwów 1883, t. 2, s. 74 (przyp. tłum.). .

Jednakże do tego czasu było już także wiadomo od szpiegów Koniecpolskiego, że Kozacy prowadzą pertraktacje z chanem krymskim. Nie uważano tego za rzecz zbyt niebezpieczną. Przeciwnie - król uznał te konszachty za wspaniałą okazję do przeprowadzenia ostatecznego rozrachunku z Tatarami i zajętymi własnymi sprawami Turkami. Wezwał do Warszawy delegację przywódców kozackich - a wśród nich Chmielnickiego - zwierzył się im ze swych planów, potwierdził ich dawne przywileje i przygotował na wspólną wyprawę przeciwko niewiernym. Nie jest zupełnie jasne, co się stało potem. Królewskiemu projektowi wyprawy tureckiej sprzeciwił się sejm. Koniecpolski - jedyny człowiek, który taką wyprawę mógł z powodzeniem poprowadzić - umarł. Wojewoda ruski Jeremi Wiśniowiecki zdecydował się sam stanąć na jej czele. W 1647 r., lekceważąc zarówno wolę króla, jak i sejmu, wyruszył na Krym na czele wojska liczącego 26 000 ludzi zebranych z jego własnych majątków. Chmielnicki, który poczuł się zdradzony i głęboko dotknięty zerwaniem umowy z królem, wpadł we wściekłość. Wobec tego w r. 1648 zaatakował wojska kwarciane pod dowództwem hetmanów. Zamiast walczyć z Tatarami, wezwał ich na pomoc i sam zaczął szukać sprawiedliwości. Powstanie Bohdana Chmielnickiego pociągnęło za sobą skutki wykraczające daleko poza jego pierwotne cele. Posuwając się na zachód od Siczy (czyli głównych obozów lub osad) kozackich nad Dnieprem, zwyciężył w dwóch decydujących starciach z wojskami Rzeczypospolitej - pod Żółtymi Wodami i pod Korsuniem - i zbliżał się do Wisły. Wydaje się, że nie miał jasno sprecyzowanych zamiarów - poza przedłożeniem samemu królowi skarg własnych i swoich Kozaków. Na początku wszystkie listy i dokumenty podpisywał, używając tytułu „hetmana Jego Królewskiej Mości zaporoskiego”. Ale nagła śmierć króla w maju 1648 r. postawiła go w trudnej sytuacji, a niepowodzenie w osiągnięciu zgody z Janem Kazimierzem, którego elekcję wcześniej poparł, zmusiło go do kontynuowania walki. Tymczasem pozbawione zarządu prowincje Ukrainy pustoszyły rozzuchwalone bandy chłopów i okrutne akcje odwetowe magnatów z Wiśniowieckim na czele. Rzezie odcięły drogę do kompromisu. 29 i 30 czerwca 1651 r. oddziały Chmielnickiego zostały rozgromione pod Beresteczkiem. Zapędzony z powrotem ku Dnieprowi, rozglądał się za jakąś pomocą. Jak było do przewidzenia, jego kłopoty obudziły czujność Moskali i w styczniu 1654 r. Chmielnicki złożył w Perejasławiu przysięgę, uznając za protektora cara Aleksego Michajłowicza. Tej samej wiosny wojska cara zaatakowały Rzeczpospolitą jednocześnie na dwóch frontach.

Inwazja Moskwy z kolei zaalarmowała Szwedów. W 1655 r. król szwedzki Karol X wkroczył do Rzeczypospolitej z Pomorza i Inflant. Jego operacje wojenne wywołały interwencję Wielkiego Elektora państwa prusko-brandenburskiego, a następnie - w r. 1657 - księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Nadeszły lata „potopu”. Pod koniec dziesięciolecia losy wojenne Polski odwróciły się. W maju 1660 r. pokój w Oliwie zakończył wszelkie walki na północy, chociaż na wschodzie car prowadził kolejne kampanie.

Trudy i napięcia nieprzerwanej wojny spowodowały powstanie ognisk zapalnych wewnątrz kraju. Podejmowane przez króla próby naprawy wad ustroju i skarbowości doprowadziły najpierw do konfliktu z sejmem, a następnie do wybuchu wojny domowej. Szlachta odrzucała propozycje dotyczące głosowania na zasadzie większości, elekcji vivente rege i utworzenia centralnego skarbu. Jej przywódca, marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski, został wciągnięty w zdradzieckie konszachty z Austrią, a w końcu popchnięty do otwartego buntu. W okresie od 1661- 67 r. król na próżno przeciwstawiał się najpierw konfederacjom, później zaś armii rokoszan. 13 lipca 1666 r. poniósł klęskę w bitwie pod Mątwami koło Inowrocławia. Wojska królewskie znalazły się w impasie. Jan Kazimierz zrezygnował ze swych planów politycznych i przyjął przeprosiny Lubomirskiego. W r. 1667 Lubomirski udał się na dobrowolne wygnanie do Wrocławia. Na wschodzie Moskwa postawiła twarde warunki rozejmu w Andruszowie. W r. 1668 Jan Kazimierz abdykował i wyjechał do Francji. Co zaczął Chmielnicki, zakończyli Lubomirski i car. W tej sytuacji może się wydać dziwne, że historycy próbowali szukać powiązań powstania Chmielnickiego z wydarzeniami zachodzącymi w tym czasie w Anglii, Francji i Hiszpanii [312] Dyskusje na temat miejsca Polski (jeśli w ogóle zajmowała ona jakieś miejsce) w siedemnastowiecznym kryzysie prześledzić można na podstawie pracy A. Wyczańskiego, W sprawie kryzysu XVII stulecia, „Kwartalnik Historyczny”, LXIX (1962), s. 656-672, oraz w pracy W. Czaplińskiego. Wiek siedemnasty w Polsce: próba charakterystyki, w: O Polsce siedemnastowiecznej, Warszawa 1966, s. 7-62. .

Niektórzy utrzymują, że było ono elementem wielkiej międzynarodowej konspiracji. Nie ma na to żadnych dowodów - poza tym, że Chmielnicki podobno odwiedził Paryż oraz prowadził korespondencję z Cromwellem. Inni wiążą powstanie z jakimś ogólnym „kryzysem w Europie”. Jednak żadna z sugerowanych hipotez nie daje się dopasować do wszystkich związanych z powstaniem wydarzeń. Koncepcja „powstania narodowego” jest dosyć trafna w przypadku Portugalii i Katalonii. Nie ma w zasadzie nic wspólnego z angielską wojną domową czy francuską Frondą. W przypadku Rzeczypospolitej jest ona mniej przekonywająca jako wyjaśnienie posunięć Chmielnickiego niż jako wytłumaczenie powszechnego ruchu oporu przeciwko Szwedom w środkowej i zachodniej części kraju. Koncepcja „rewolucji społecznej” jest również problematyczna. W przypadku Rzeczypospolitej nie można jej całkowicie odrzucić. Chłopstwo Ukrainy z pewnością rzeczywiście uczestniczyło w powstaniu, podczas gdy gdzie indziej chłopi działali na własną rękę, próbując odeprzeć obcych najeźdźców. Wydaje się jednak, że Chmielnicki zainspirował ten ruch malgre lui . Ani Kozacy, ani Tatarzy, ani król, ani tym bardziej car moskiewski nie mieli najmniejszego zamiaru wyzwalać chłopów poddanych. Można naturalnie twierdzić, że chłopi powstali w rozpaczliwym porywie przeciwko nieubłaganej inwazji poddaństwa. Jeśli przyjąć to twierdzenie, trzeba przyznać, że ich „rewolucja” poniosła całkowitą klęskę. Mimo secesji Ukrainy rozwój systemu poddaństwa w Europie Wschodniej postępował bez żadnych przeszkód. Być może jakiś wątek o istotnym ogólnym znaczeniu dałoby się odnaleźć w koncepcji „kryzysu ustrojowego państwa nowożytnego” w sensie ogólnym. Jak gdzie indziej, tak i w Rzeczypospolitej stosunki między władzą centralną a regionami położonymi na peryferiach kraju były wystawione na poważną próbę. Dawne instytucje reprezentujące władzę nie były w stanie rozwiązać powodzi nowych problemów społecznych i politycznych. W Rzeczypospolitej oczywistą przyczyną tarć był fakt, że Kozakom odmawiano nobilitacji i że biskupi uniccy i prawosławni nie mieli prawa zasiadać w senacie. W takim przypadku - jeśli przyjąć teorię konstytucyjną - musiałoby się jednak zredukować rolę odegraną przez Chmielnickiego do roli rozgniewanego przechodnia, który przypadkiem wpadł na i tak już grożącą runięciem budowlę państwa. Destruktywne skutki powstania są niezaprzeczalnym faktem. Z punktu widzenia Rzeczypospolitej jako całości, przyspieszyło ono proces upadku, którego już nigdy potem nie udało się skutecznie odwrócić. Z punktu widzenia ogółu jej obywateli, wywołało prawdziwą orgię destrukcji życia i dóbr, porównywalną ze zniszczeniami, jakie spowodowała wojna trzydziestoletnia w Niemczech. Żydom i protestantom przyniosło rozlew krwi i prześladowanie na nie znaną dotąd skalę. Rozproszone i bezbronne osady żydowskie ściągały na siebie wściekłość nie tylko Kozaków Chmielnickiego i chłopskich band, ale także armii cara. Wejściu moskiewskich żołdaków do Wilna 28 lipca 1655 r. towarzyszyła powszechna rzeź pozostałych w mieście mieszkańców. Wśród około 20 000 zabitych większość stanowili Żydzi. Ogólną liczbę Żydów wymordowanych w okresie od 1648 do 1656 r. obliczono na 56 000; ogólny spadek liczebności społeczności żydowskiej na skutek śmierci, ucieczek i nędzy dochodził do 100 000.