Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Albowiem Lepunow, chcąc przywieść do skutku zamysły swe o zniesieniu naszych z stolice, zebrawszy się z ludźmi, na których oczekiwał, za porozumieniem się z Zarudzkim i z Moskwą, którą w stolicy przedsięwzięcia swego przychylną miał, rozesłał po cichu w nocy strzelce, których conscii w domach przechowywali. Gdy to nas postrzegli, a było też siła Moskwy życzliwej, którzy przestrzegli (...) bo i sam Lepunow już się był zbliżył, bojar silne wojsko ściągnęło się (...) o milę albo dwie od stolicy byli, uradzali tedy nasi między sobą drewniane i w Białym Murze miasto podpalić, na Krymgrodzie a na Kitajgrodzie się zewrzeć, one strzelce, i kto się nastrafi, bić. Jakoż w środę przed Wielkanocą uczynili tak, sporządziwszy, rozprawiwszy się pułkami, zapalili zaraz i drewniane miasto, i to drugie, które było w Białym Murze. Pan starosta wieliski sam wyszedł bramą w prawą stronę, na lód, na rzekę, pan Aleksander Zborowski z pułkiem swym pośrodkiem, pan Marcin Kazanowski pułkownik w lewaku Białemu Murowi, pan Samuel Dunikowski jegoż pobliż. Kniaź Andrzej Galicyn, który dotąd był pod strażą, najpierw zabił, kto się nawinął, nemini parcebatur (...) Moskwa, acz prędką naszych rezolucyą i ogniem potrwożeni, jednak siła ich rzuciło się ad arma, okupowali byli bramę i część wielką Białego Muru, ale pan Marcin Kazanowski zraził i wybił ich stamtąd (...) Była caedes]ako między taką gęstwą ludzi wielka, płacz, wrzask niewiast, dzieci, sądnemu dniowi coś podobnego. Siła ich ultra z żonami, z dziećmi miotali się w ogień, siła pogorzałych, siła też jednak, którzy fuga sibi consulebant do onych wojsk; o których wiedzieli, że są inpropinquo (...)

Lecz (...) w Wielki Czwartek, iż była wiadomość o wojsku z kniaziem Dymitrem Trubeckim i z kniaziem Wasylem Massalskim, z inszemi bojary, którzy spieszyli, ale tak prędko nie mogli pospieszyć, żeby swoich ratować, pan starosta chmielnicki i pan Zborowski, przebrawszy z pułku swego część ludzi, poszli przeciwko nim. W mili tylko już od miasta wojsko było moskiewskie, zwiedli z nim bitwę i pogromili owo wszystko ich wojsko. Tym sposobem moskiewska stolica spłonęła z wielkiem krwie rozlaniem i nieoszacowaną szkodą, gdyż dostatnie i bogate to miasto było i ambitus jego wielki. Jakoż ci, co bywali w cudzych ziemiach, powiadają, że ani Rzym, ani Paryż, ani Lizbona nie porówna wielkością, jako to miasto było in sua circumferentia. Krymgród, ten we wszystkim cały został, ale Kitajgród od hultajstwa, od wożnic podczas tego tumultu złupiony, splądrowany i kościołom nie przepuszczono. Cerkiew św. Trójcy, która jest in summa veneratione u Moskwy, bardzo cudnie z kwadratu zrobiona w Kitajgrodzie stoi, prawie tuż przed bramą Krymogroda, i tej hultajstwo nie przepuściło, wydarli ją, wyłupili [306] Stanisław Żółkiewski, Początek i progres wojny moskiewskiej, wstęp i komentarz W. Sobieski, Kraków 1920,s. 116-118. .

Kości zostały rzucone. Bojarzy porzucili myśl o ochronie ze strony Polski i ruszyła fala powszechnego oporu. Po dwuletnim oblężeniu Smoleńsk poddał się Polakom w czerwcu 1611 r. Ale w Moskwie polskiej załogi Kremla nie udało się uratować, nawet gdy do miasta zbliżyły się wojska Chodkiewicza. Zmuszeni do oddania klejnotów koronnych cara za kawałek chleba, skapitulowali 22 października 1612 r. Połowę wyrżnięto na miejscu. W cztery miesiące później piętnastoletni Michał Fiodorowicz Romanów, założyciel największej rosyjskiej dynastii, został ogłoszony carem. W Polsce skonfederowana armia domagała się wypłacenia zaległego żołdu; żołnierze rozeszli się do domów dopiero w r. 1614, otrzymawszy żołd w wysokości sześciokrotnej wartości podatku gruntowego. Pomniejsza ekspedycja, zorganizowana w latach 1617-18 z prywatnej inicjatywy księcia Władysława, nie osiągnęła nic. Rozejm podpisany 3 stycznia 1619 r. w Dywilinie na czterdzieści i pół roku pozostawiał Smoleńsk, Siewiersk i Czernihów w rękach Rzeczypospolitej, Władysław natomiast zobowiązał się do rezygnacji z roszczeń do tronu carskiego, choć oficjalnie się go nie wyrzekł. W kategoriach strat w ludziach i zmarnowanych nakładów finansowych okres moskiewskiej „smuty” okazał się prawie tak samo smutny dla Rzeczypospolitej jak dla Moskwy.

Wojna z Moskwą rozpoczęła się na nowo w r. 1632, gdy znaczne siły rosyjskie zaatakowały Smoleńsk. Wyprawę zainicjowało rzucone przez ziemskij sobór wezwanie do odwetu; na czele wojsk stał Michał Borysowicz Szein - ten sam generał, który dwadzieścia lat wcześniej tak mężnie bronił miasta. Tym razem, gdy nie udało mu się osiągnąć oczekiwanych wyników, został powieszony jako zdrajca. Wieczysty pokój, zawarty 14 czerwca 1634 r. nad rzeką Polanowka w pobliżu Smoleńska, potwierdzał wszystkie postanowienia terytorialne uzgodnione w Dywilinie. Władysław IV, teraz już dzięki elekcji utwierdzony w swoim polskim dziedzictwie, z przyjemnością przyjął sumę 20 tysięcy rubli w zamian za rezygnację z roszczeń do tronu moskiewskiego.

„Wieczność” trwała jednakże zaledwie przez dwadzieścia lat. W 1654 r. Moskwa zrobiła decydujący krok na drodze do zemsty. Zachęcony ciągłymi niepokojami na Ukrainie, car Aleksy Michajłowicz utorował sobie drogę, biorąc w opiekę zaporoskich Kozaków. Potem uderzył i ponawiał ataki przez następne dwadzieścia sezonów. W czasie tej wojny Moskale wykazali ową wspaniałą wytrzymałość, która jest jedną z cech, jakie znaczą ich dzieje. Mimo krótkiej przerwy w latach 1657-58, spowodowanej działaniami podejmowanymi przez Szwedów, nie wypuszczali Rzeczypospolitej z dławiącego uścisku, obejmując podwójnym chwytem Litwę i Ukrainę. Na mocy rozejmu w Andruszowie, podpisanego 3 stycznia 1667 r., odwrócili postanowienia z r. 1634, przejmując kontrolę nad Kijowem i całą lewobrzeżną Ukrainą. Te nowe warunki nie zostały potwierdzone aż do następnego „wieczystego pokoju” z r. 1686, przez Rzeczpospolitą zaś zostały ratyfikowane dopiero w r. 1710. Ale praktycznie rzecz biorąc, Ukraina popadła w zależność od Moskwy. Odwieczne pretensje księstwa moskiewskiego do statusu „imperium rosyjskiego” szybko nabierały uzasadnienia w rzeczywistości.

Równocześnie z działaniami „trójkąta połnocnego” powstał dzięki obecności Turków na wybrzeżu Morza Czarnego „trójkąt południowy”. Tu boki areny wytyczały graniczące ze sobą tereny należące do Rzeczypospolitej, Moskwy i imperium otomańskiego. W gruncie rzeczy niebezpieczeństwo w tym rejonie rzadko nabierało realnych kształtów. Turcy byli zajęci kampaniami w basenie Dunaju i w Azji i zazwyczaj pozostawiali prowadzenie walk na terenach leżących na północ od Karpat swoim krymskim wasalom. Rok po roku, przez cały okres panowania Wazów i później, Tatarzy krymscy próbowali po kolei wszystkich możliwych permutacji: w służbie Moskwy urządzali najazdy przeciwko Rzeczypospolitej, w służbie Rzeczypospolitej - najazdy przeciwko Moskwie; organizowali wypady wspólnie z Kozakami lub przeciwko Kozakom, a także rajdy na własną rękę [307] Patrz B. Baranowski, Polska a tatarszczyzna w latach 1624-29, Łódź 1949. .

Krótka wojna turecka w latach 1620-21 była w okresie między 1498 a 1672 r. jedynym przypadkiem bezpośredniego konfliktu Polaków z główną armią otomańską, i to konfliktem wynikłym nie z knowań Moskwy, lecz będącym skutkiem intrygi uknutej w Siedmiogrodzie. W r. 1619 Zygmunt III wysłał pewną liczbę oddziałów kawalerii do Wiednia, aby pomóc swemu szwagrowi, cesarzowi, odeprzeć ataki księcia siedmiogrodzkiego Gabora Bethlena. To Bethlen wszedł w konszachty z Wysoką Porta po to, aby wyreżyserować odpowiednią reakcję. We wrześniu 1620 r. Iskander-basza wyruszył przeciwko Rzeczypospolitej i pod Cecorą nad Prutem zadał Polakom druzgocącą klęskę, biorąc w niewolę hetmana Koniecpolskiego. Przyniesiono mu też nadzianą na pikę głowę Żółkiewskiego. W rok później losy wojny dramatycznie się odmieniły. Armia złożona z 55 tysięcy Polaków i Kozaków pod dowództwem hetmana Chodkiewicza i atamana Sahajdacznego została otoczona w obozie pod Chocimiem nad Dniestrem przez stutysięczną armię turecką, którą dowodził osobiście sułtan Osman II. Ich los wydawał się przypieczętowany. Scenę tę - a także późniejsze wydarzenia - odnotował w swych łacińskich pamiętnikach wojewoda ruski Jakub Sobieski (1588-1646); opis ten miał się w odpowiednim czasie stać dla Wacława Potockiego inspiracją do napisania Wojny okocimskiej (najbardziej może znanego poematu epickiego w literaturze polskiej):