Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Związki ze Szwecją niewątpliwie wywarły wpływ największy na politykę zagraniczną, narzucając Rzeczypospolitej kierunki, jakich w innej sytuacji mogłaby była uniknąć. Mimo swej detronizacji w r. 1599 Zygmunt III zachował prawo do tronu szwedzkiego. Roszczenia te ponawiali Wazowie aż do r. 1660. W epoce monarchicznej był to legalny pretekst do wszczęcia wojen ze Szwecją. Te zaś automatycznie odnowiły dawną rywalizację z Moskwą. Wojny z Moskwą z kolei były ściśle związane z kolejnymi kampaniami wymierzonymi przeciwko Turkom i Tatarom.

Do czasów Batorego w Inflantach rywalizowały ze sobą przede wszystkim Polska i Moskwa. Po przepędzeniu Moskali w r. 1582 rywalizacja przekształciła się w walkę między Polakami i Szwedami. Szwedzi ustalili swoje pozycje na północy prowincji, w Estonii, i - witani przychylnie przez protestanckie mieszczaństwo i niemiecką szlachtę - szybko zacieśnili chwyt. Po ostatecznym rozwiązaniu kryzysu wewnętrznego w Szwecji, Karol IX postanowił użyć polskich Inflant dla wynagrodzenia swoich stronników poprzez nadanie ziemi i urzędów. Otwarte działania wojenne rozpoczęły się w r. 1600 i trwały z przerwami przez blisko trzydzieści lat. W 1605 r. pod Kircholmem w pobliżu Rygi litewscy husarzy Chodkiewicza rozbili w perzynę wojska szwedzkie i zagnali je na morze. Ale te wkrótce powróciły w zwiększonej sile. Rzeczpospolita nie miała dość ludzi, aby obsadzić te odległe tereny, i za każdym razem, gdy jej uwagę odwracały inne sprawy, Szwedzi posuwali się o krok naprzód. Kampanie decydujące Gustaw Adolf stoczył w latach 1617-22 - centralnym momentem tych działań był upadek Rygi 26 września 1621 r. - oraz w latach 1625-26, kiedy to zakończono podbój Inflant [296] Na temat sporu Polski ze Szwecją o Inflanty patrz Sveriges Krig, 1611-32, cz. 2: Polska Kriget, Sztokholm 1936; także A. Szelągowski, O ujście Wisty: Wielka Wojna Pruska, Warszawa 1905. . (Patrz Mapa 18).

Mapa 18. Polska i Litwa w 1634-1635

Za panowania Gustawa Adolfa (1611-32), zwanego Lwem Północy, ambicje Szwecji kolosalnie wzrosły [297] M.Roherts, Gustavus Adolphus: A History of Sweden 1611-32, Londyn 1953-58, 1 ,2; Gustavus Adolphus and the Rise of Sweden, Londyn 1973; Essays m Swedish History, Londyn 1967. . Dzięki przepisom wojennym, w kraju, który liczył zaledwie jedną piątą ludności Rzeczypospolitej, utworzył armię dwukrotnie liczniejszą od wojska polskiego; teraz musiał walczyć, aby zapewnić jej środki utrzymania i rozrywkę. Skoro już postanowił wtrącić się w wojnę trzydziestoletnią w Niemczech, musiał najpierw zapewnić sobie śródlądową bazę. W 1626 r. przewiózł swoją armię okrętami z Inflant do Prus, po czym zaczął kolejno zdobywać nadbałtyckie porty i ściągać opłaty celne z handlu na Wiśle. Pilawa, Braniewo, Frombork, Elbląg i Oliwa zostały szybko ujarzmione, a ich bogactwa przesłane do Szwecji, tylko Gdańsk przez pewien czas trwał w oporze. Przez trzy lata ponawiane przez Polaków kontrataki nie robiły większego wrażenia na wspaniale ufortyfikowanych szwedzkich bazach. Wypady morskie nie przyniosły zdecydowanych rezultatów, chociaż 28 listopada 1627 r. w pobliżu Oliwy polska flota zdołała odeprzeć szwedzką eskadrę, zatapiając dwa okręty. Na szczęście szwedzki okręt flagowy „Vasa” został w sztokholmskim porcie wywrócony przez szkwał podczas swego pierwszego rejsu, 10 sierpnia 1628 r. Nigdy już nie dotarł do zamierzonego miejsca przeznaczenia na południowym Bałtyku. Okręt ten, wybudowany przez holenderskiego budowniczego Henryka Hybertssona, byłby jedną z największych jednostek pływających swoich czasów i z pewnością o wiele przewyższał wszystko, czym dysponowała w tym czasie flota brytyjska, nie mówiąc już opolskiej. Miał wyporność 1300 ton, a na dwóch pokładach strzelniczych rozmieszczone były 64 24-funtowe działa. (Nie uszkodzony wrak „Vasy” wydobyto w r. 1961; obecnie wystawiono go na pokaz i udostępniono zwiedzającym w Sztokholmie) [298] A. Franzen, The Warship Vasa: Deep Diving and Marine Archeology in Stockholm, Sztokholm 1961. . Kolejny przypadek losu omal nie skończył się fatalnie dla samego Gustawa Adolfa. 27 czerwca 1629 r. w pobliżu Kwidzyna król został zaskoczony i otoczony przez polską kawalerię. Pas i pochwę miecza, które odpiął w rozpaczliwym wysiłku uwolnienia się z rąk polskiego kawalerzysty, podarowano później Koniecpolskimu - był to dla hetmana jeden z niewielu momentów satysfakcji, jakie mu przyniosła ta wojna. Ostatecznie Szwedów kupiono, zawierając 26 września 1629 r. rozejm w Altmarku: na mocy traktatu mieli zatrzymać wszystkie porty Prus Królewskich i Książęcych z wyjątkiem Gdańska, Pucka i Królewca oraz pobierać cło od handlu na Wiśle w wysokości 3,5%. Zapewniło im to możliwość pokrycia większości kosztów związanych z udziałem w wojnie trzydziestoletniej, w którą teraz gorliwie się włączyli. Rozejm podpisano ostatecznie w Sztumskiej Wsi 12 września 1635 r. Szwecja zwróciła porty pruskie w zamian za potwierdzenie praw do Inflant. Władysław IV rezygnował ze swych roszczeń do tronu szwedzkiego na czas trwania rozejmu, który zawarto na 26 lat.

Ostatnia z wielkich wojen szwedzkich okazała się równie niszczycielska dla obu stron [299] Na temat polskiej wojny Karola X patrz K. Lepszy, wyd., Polska w okresie Drugiej Wojny Północnej, 1655-60, Warszawa 1957, t. 1-4; także studium z dziedziny wojskowości: J. Wimmer, wyd.. Wojna polsko-szwedzka, 1655-60, Warszawa 1973, oraz E. Haumant, La Guerre du Nord et la paix d'Oliwa (1655-60), Paryż 1894, i K. Marcinkowski, The Crisis ofthe Polish-Swedish War 1655-60, Wiłberforce, Ohio, 1952. . W r. 1655 siostrzeniec Gustawa Adolfa Karol X bez ostrzeżenia zaatakował Rzeczpospolitą jednocześnie z dwóch stron. Zaniepokojony posunięciami Moskwy, która rok wcześniej wzięła w opiekę Kozaków zadnieprzańskich, był zdecydowany uniemożliwić im wszelkie dalsze zdobycze. W ten sposób wywołał „potop” - pięcioletni okres największego zamętu i zniszczenia w dziejach Polski. Nie wynosząc ze swych posunięć żadnych wyraźnych korzyści dla siebie, przełamał ostatni opór, jaki Rzeczpospolita stawiała swym wrogom we wschodnich prowincjach, i uczynił z niej ofiarę tłumu obcych najeźdźców, którzy łapczywie rzucili się do ogryzania kości. Na początku udziałem Szwedów było jedno pasmo zwycięstw; 25 lipca pod Ujściem skapitulował wojewoda poznański Krzysztof Opaliński, wraz z całym pospolitym ruszeniem Wielkopolski. W miesiąc później, w Kiejdanach, hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł przyjął protektorat szwedzki nad Wielkim Księstwem. Polski Waza, Jan Kazimierz, poszukał schronienia na cesarskim Śląsku. Większa część jego armii przeszła na służbę do Szwedów. Warszawa była pod okupacją; Kraków wzięty w oblężeniu, wiele mniejszych miast i majątków spalono i złupiono. Opór ograniczał się do nie skoordynowanych działań chłopskich band i cudownej obrony otoczonego fortyfikacjami klasztoru Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Polscy kronikarze okazali się w tej sprawie bardzo elokwentni:

Müller, wyprawiwszy się do Jasnej Góry Częstochowskiej, miał trudniejsze zadanie do spełnienia, porwał się bowiem na Pana Boga (...)

Jasna Góra poświęcona jest Niepokalanej Dziewicy Maryi, ponieważ tutaj znajduje się jej wizerunek, malowany na cyprysowej desce przez św. Łukasza Ewangelistę, słynny z licznych cudów. Zyskała sobie sławę dobrodziejstwami, które tu wszelkiego rodzaju ludziom cudownym sposobem są wyświadczane, i to właśnie zachęciło nieprzyjaciela do sięgnięcia po zgromadzone w niej bogactwa, domyślał się bowiem, że ludzie od przeszło trzech stuleci spłacali przez wdzięczność otrzymywane dobrodziejstwa pamiątkowymi wotami, i chciał teraz te wota obrócić świętokradczo na koszta wojny. Inicjatorem niegodziwego przedsięwzięcia, jak wieść niosła, był Czech, Jan Weihard hrabia Wrzesowicz (...) Müller, generał wojsk szwedzkich (...), wysłał wspomnianego Wrzesowicza przodem do świętego miejsca na czele czterech tysięcy żołnierzy, aby demonstracją siły napędził stracha zakonnikom. Wrzesowicz przy dźwięku trąb podstąpił pod klasztor i groźnie rozkazał, żeby mu natychmiast otworzono bramy (...) Spotkał się jednak z odmową uzasadnioną względami religijnymi, wobec czego Szwedzi postanowili użyć siły.