Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Dobrobytowi gospodarczemu towarzyszyło kilka nieuleczalnych dolegliwości. Chociaż w pierwszej połowie XVII w. handel bałtycki doszedł do zenitu, podobnie jak życie miejskie i handel w ogóle, dochody rozkładały się coraz bardziej nierówno. Opływające w zbytki życie szlachty coraz ostrzej kontrastowało z nędzą chłopstwa. Zamożność pojedynczych miast - zwłaszcza Gdańska - uwypuklała wzrastający chaos w dziedzinie finansów królewskich i państwowych. Wartość pieniądza spadała z każdym upływającym rokiem. Rosła inflacja. W r. 1576 wół kosztował przeciętnie 4 złote, w 1660 r. - już 30 złotych. Dochody z podatków malały zarówno ze względu na spadek realnej wartości pieniądza, jak i na coraz mniejszą efektywność samej akcji ich ściągania. Pod koniec panowania Zygmunta III prawie połowa podatków państwowych wpływała do skarbu zbyt późno na to, aby można było zebrane sumy wydać na cele, na które były początkowo przeznaczone. W 1629 prawdziwe kłopoty wywołało zniesienie dotychczasowej metody ustalania podatku gruntowego „od łanu”. Nowa wysokość podymnego - ustalona na 15 groszy „od komina” na wsi i 1-3 złotych w mieście - obowiązywała wszystkie gospodarstwa - bez względu na rozmiary majątku i stan zamożności jego właściciela. Sumy wnoszone przez wielkich właścicieli ziemskich malały, wkłady ubogich - gwałtownie rosły. Dochody wzrosły na krótko o 60%, ale zaraz potem ponownie spadły wobec konieczności pokrywania wciąż rosnących kosztów. Na przestrzeni następnych trzydziestu lat sejm musiał podnieść wysokość podatków niemal pięćdziesięciokrotnie. Do r. 1661 podymne wzrosło z 15 groszy do 25 złotych.

Społeczność żydowska umocniła swoją pozycję w Rzeczypospolitej, osiągając taki poziom zamożności i bezpieczeństwa, jaki już nigdy w przyszłości nie miał się powtórzyć. Zasady i instytucje autonomii żydowskiej ostatecznie się ustaliły. (Patrz Rys. L).

Rys. L. Organy autonomii żydowskiej (ok. 1550-1764)

W r. 1580 trybunał w Lublinie został zastąpiony przez „sejm czterech ziem” - najwyższy organ sądowy i ustawodawczy, który miał przetrwać przez blisko 200 lat. Nieco później powstała „rada prowincji” - organ zjednoczonych społeczności żydowskich Wielkiego Księstwa. W 1592 r. Zygmunt III w całej rozciągłości potwierdził przywileje Żydów. Imigracja i przyrost naturalny zwiększyły liczbę ludności żydowskiej do około 450 tysięcy w r. 1648, czyli do 4,5% ogółu mieszkańców. Żydzi rozszerzyli swą działalność z tradycyjnych dziedzin bankowości i pożyczek na wszelkie formy handlu, rzemiosła i manufaktury. Zapewnili sobie prawo tworzenia własnych cechów, odrzucając w ten sposób monopol dotąd wyłącznie nieżydowskich organizacji. Co zaś najważniejsze, przestali jak dotychczas chować się w miastach i docierali do najdalszych zakątków wiejskich okolic kraju. Pozostając na służbie szlachty, odegrali istotną pionierską rolę w rozwoju obszarów położonych na południowym wschodzie kraju, zwłaszcza na Ukrainie. Sukces ten miał jednak swoje istotne strony ujemne. Już sam wzrost liczebności ludności żydowskiej w niektórych miejscach kraju powodował poważne przeludnienie. Nieprzerwana imigracja wywoływała ogromny protest miejscowych społeczności, które widziały w niej zagrożenie własnej tożsamości. Protest ten zresztą był równie silny ze strony samych Żydów. Jak wskazuje przykład zarządzenia gminy żydowskiej miasta Krakowa z r. 1595, starszyzna robiła wszystko, co tylko było w jej mocy, aby ograniczyć imigrację i nie dopuścić do równouprawnienia nowo przybyłych:

Kto by nie mając prawa pobytu (hazaqah) próbował osiedlić się tutaj bez pozwolenia Starszyzny i Kahału, a chciał osiąść albo w dzielnicy żydowskiej, albo w jakimkolwiek miejscu w Kazimierzu, Krakowie, Kleparzu lub Stradomiu, albo też na terenie należącym do tych miejscowości, bez względu na to, czy byłby to mężczyzna czy kobieta, wdowiec czy wdowa (bez względu na prawa, jakie mogły przysługiwać zmarłemu współmałżonkowi), będzie ekskomunikowany ze świętej społeczności Izraela, wyłączony z życia na tym świecie, a także w życiu po śmierci; dziecię jego nie zostanie obrzezane, on sam zaś nie będzie pochowany na żydowskim cmentarzu. Gdyby zaś taka osoba uparcie próbowała osiąść tu w dzielnicy żydowskiej, żaden z właścicieli domów nie odważy się jej przyjąć, pod groźbą takiej samej kary, a dodatkowo kary grzywny 30 florenów dla zarządcy i 15 florenów na Dobroczynność oraz konfiskaty domu przez gminę [290] S. Wittmayer Baron, A Social and Religious History of the Jews, Vol. XVI: Poland-Lithuania 1500-1650, Nowy Jork 1976, s. 11-12. .

W prowincjach południowych i wschodnich przedsiębiorczy Żydzi zostali włączeni, co było dla nich niekorzystne, w ramy systemu arendy, czyli dzierżawy majątków ziemskich pośrednikom i zarządcom. Był to system odpowiadający interesom wielkich magnatów, mieszkających z dala od swoich majątków właścicieli ziemskich oraz zubożałej szlachty, której nie chciało się osobiście zarządzać swymi majątkami Oddając swoje sprawy w ręce dzierżawcy, właściciele mogli uzyskać pożyczkę, zapewnić sobie źródło stałego dochodu przeznaczonego na spłaty oraz odwrócić od siebie gniew chłopów. Dzierżawca natomiast przejmował nie tylko zarząd nad majątkiem w sensie gospodarczym, ale także wszystkie związane z nim feudalne prawa, powinności i jurysdykcję. Typowa umowa o dzierżawę z r. 1594 zawiera szczegółowe wyliczenie:

[Książę Piotr Zbaraski oddaje niniejszym w dzierżawę wszystkie swoje posiadłości] (...) w okolicy miasta Krzemieniec, włączając stare i nowe miasto Krzemieniec, Nowy Zbaraż i Kolseć wraz ze wszystkimi osadami należącymi do tych majątków, wraz z przedstawicielami stanu szlacheckiego, mieszczanami oraz chłopami poddanymi zamieszkującymi te miasta i wsie, (...) wszystkimi ich należnościami, powinnościami i przywilejami, wraz z arendami, karczmami, rogatkami, stawami, młynami i dochodem, jaki one przynoszą, z folwarkami, wszelkimi dziesięcinami, płaconymi przez szlachtę, mieszczan i chłopów poddanych tych okolic, oraz z wszelkimi innymi dochodami panu Mikołajowi Wransewiczowi i Efraimowi - Żydowi z Międzyboża, za sumę 9000 złotych polskich, na okres lat trzech [291] Ibidem, s. 272. Patrz M. Horn, Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII w., działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego. Warszawa 1975, ze streszczeniem w języku angielskim. .

Żydowski arendarz stawał się w ten sposób panem życia i śmierci ludności całych okręgów, a ponieważ nie łączyło go z nią nic poza krótkotrwałym i czysto finansowym interesem, nie mógł się oprzeć pokusie obdzierania swych tymczasowych poddanych do gołej skóry. W dobrach szlacheckich powierzał swym krewnym i współwyznawcom nadzór nad młynem, browarem, a zwłaszcza nad karczmami, gdzie na mocy zwyczaju chłopi mieli obowiązek pić. W dobrach kościelnych pełnił funkcję poborcy wszystkich świadczeń kościelnych i stawał przy drzwiach kościoła, zbierając dziesięciny, opłaty za chrzest niemowląt, śluby i pogrzeby. W majątkach starostów stawał się w gruncie rzeczy pośrednikiem Korony, pobierając myta, podatki i opłaty sądowe i przyozdabiając swe bezwzględne praktyki godnością królewskiego autorytetu. W 1616 r. dużo ponad połowę dóbr koronnych na Ukrainie pozostawało w rękach żydowskich arendarzy. W tym samym czasie książę Konstanty Ostrogski zatrudniał podobno ponad 4000 żydowskich pośredników. Rezultat był oczywisty: społeczność żydowska jako całość ściągała na siebie hańbę, jaka początkowo okrywała tylko jej najbardziej przedsiębiorczych członków, stając się symbolem wyzysku społecznego i gospodarczego. Ich udział w „ciemiężycielskich praktykach szlachecko-żydowskiego przymierza” stał się najważniejszym z powodów, które wywołały ów straszliwy odwet, jaki miał spaść na Żydów przy kilku okazjach w niedalekiej przyszłości - zwłaszcza w latach 1648-55 i później, w r. 1768. Tymczasem jednak w zasadzie panował spokój. Żydowska nauka osiągnęła wielką głębię. Dzieła takich „olbrzymów halachy”, jak Salomon Luria (1510-73), Mojżesz Isserles (1510-72) czy Mordechaj Jaffe, stały się inspiracją bogatej tradycji talmudycznej, kabalistycznej i popularnej literatury w języku jidysz. Wychowanie i wykształcenie Żydów osiągnęło poziom o wiele wyższy od ogólnego poziomu stanów szlacheckiego i mieszczańskiego.