Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Tak to Rosjanie święcili poważną klęskę.

Triumf Batorego wkrótce przyblakł. Policzywszy się z Moskwą, zaczął marzyć o wielkich przymierzach na skalę europejską. W r. 1583 pokusił się o próbę pozyskania cara dla sprawy wspólnej krucjaty przeciwko Krymowi. W 1584 r. myślał o ekspedycji przeciwko Konstantynopolowi, a później - po śmierci Iwana - o federacji Polski, Litwy, Węgier i Moskwy. Na sejmie projekt ten nie wywarł oczekiwanego wrażenia. Ostatnia sesja w r. 1585 została zerwana pośród nie kończących się sporów dotyczących sprawy Zborowskiego; nie uchwalono żadnych podatków. Król popadł w głęboką depresję. 15 maja 1585 r. w Niepołomicach, gdzie schronił się, unikając towarzystwa żony i dworzan, napisał testament, w którym ganił Polaków za ich niewdzięczność, a wszelką hojność zachowywał dla ojczystego Siedmiogrodu. Trwał w tym nastroju przez ponad rok, po czym zmarł nagle w Grodnie 12 grudnia 1586 r., nie zdążywszy odbyć spowiedzi. Obawiano się, że został otruty.

Wizerunek Batorego nie był zatem obrazem bez skazy. Wspominano go głównie jako pogromcę Iwana Groźnego, ale pod koniec odzywały się również głosy oskarżające go o tyranię. Jego sukces był przede wszystkim sukcesem osobistym. Dzięki sile charakteru narzucił Rzeczypospolitej swoją wolę i wprawił w ruch skrzypiącą maszynerię rządu. Ale niewiele z jego osiągnięć miało okazać się trwałymi zdobyczami. Zanim dokonano długo odwlekanej autopsji i pochowano ciało króla w wytwornym grobie w Krakowie, Rzeczpospolita zaczęła się z powrotem pogrążać w takie samo grzęzawisko chaosu, w jakim tkwiła, gdy rozpoczynał on swoje panowanie.

Szwecję, leżącą po drugiej stronie Bałtyku, naprzeciwko Rzeczypospolitej Polski i Litwy, łączyło z południowym sąsiadem szereg istotnych podobieństw. Była państwem dwojga narodów, a Szwecję i Finlandię łączyła najpierw unia personalna, później zaś unia konstytucyjna. Hegemonię w społeczeństwie sprawowała potężna klasa złożona z szlacheckich rodów, których rozległe majątki stanowiły silną bazę zarówno gospodarczą, jak i polityczną. Monarchia była tam stosunkowo słaba i w okresie średniowiecza stanowiła przedmiot licznych sojuszów dynastycznych oraz eksperymentów ustrojowych. Unia kalmarska z Danią i Norwegią zakończyła się w r. 1523, gdy Gustaw Erikson I z dynastii Wazów ustanowił monarchię wyłącznie szwedzką. Poczynając od tego czasu, sytuacja była nieustabilizowna, a szlachecki parlament dysponował bardzo silnymi sankcjami w sprawach elekcji i podejmowania uchwał, przeciwdziałając wzrostowi władzy królewskiej. Protestantyzm rozwijał się szybko, zwłaszcza wśród szlachty, a Kościół narodowy powstał - podobnie jak w Anglii - z inicjatywy króla. W latach siedemdziesiątych XVI w. Kościół katolicki pracował nad swym odrodzeniem. Podobnie jak w Rzeczypospolitej, jezuici mieli wielkie nadzieje na zahamowanie ekspansji protestantyzmu na połnocy. Gdy w 1580 r. Possevino został mianowany delegatem papieskim w Polsce i Moskwie, miał za sobą trzyletni pobyt w Sztokholmie, gdzie stał na czele Missio Suetica .

Z drugiej jednak strony nie brak było poważnych powodów do potencjalnego konfliktu. Stosunki między Polską i Szwecją były na tyle bliskie, aby zrodzić współzawodnictwo i rywalizację. Rozkład sił na Bałtyku szybko się zmieniał. Szwecja wkraczała w epokę dynamicznej ekspansji. Wkrótce miała stworzyć jedna z wielkich armii historii; już posiadała flotę złożoną ze stu okrętów wojennych. Nadchodził czas jej aspiracji do pozycji Dominium Maris Baltici - okres polityki, która miała przemienić Bałtyk w szwedzkie jezioro. Natomiast Polska i Litwa przybierały pozycję z gruntu bierną, zajmując się wyłącznie swoim aktualnym stanem posiadania. Rzeczpospolita miała w swych rękach najbogatszy port bałtycki - Gdańsk, oraz długi odcinek południowego wybrzeża, który musiałby służyć jako baza dla wszelkich posunięć Szwecji dotyczących kontynentu europejskiego. Implikacje strategiczne były oczywiste. Protestanccy Hohenzollernowie w księstwie pruskim mogli wykorzystać swoje kluczowe położenie dla podważenia suwerenności Polski. Wielostronna wojna w Inflantach, która prowokowała wystąpienia licznych lokalnych frakcji przeciwko swym opiekunom - Danii, Polsce, Rosji i Szwecji - nieuchronnie prowadziła do zbrojnych starć, w których mieli swój udział zarówno Szwedzi, jak i Polacy. Nie bez znaczenia były także spory religijne. W 1585 r. mieszczanie Rygi, rozgniewani polską władzą w ogóle, a wprowadzeniem katolickiego kalendarza gregoriańskiego w szczególności, zbuntowali się i zwrócili do króla szwedzkiego z prośbą o opiekę. Napięcie rosło w miarę pogarszania się sytuacji katolicyzmu w Szwecji i jej poprawy w Polsce i na Litwie. Najbardziej palące stawały się jednak problemy szwedzkiego domu panującego Wazów, który od 1562 r. łączyły bliskie powiązania z polskim domem Jagiellonów.

W domu panującym Wazów brak było wewnętrznej jedności. Działaniem każdego z czterech synów Gustawa I kierowała całkowicie odmienna osobowość oraz rady wzajemnie ze sobą skłóconych stronników. Eryk XIV był maniakiem o morderczych zapędach; w r. 1568 został usunięty z tronu, a wreszcie otruty. Książę fiński Jan był uczonym i teologiem. Karol, książę sudermański i władca Sztokholmu, był orędownikiem protestanckiej szlachty. Magnus, książę Wschodniej Gotlandii, został zamordowany wraz z Brykiem. Książę fiński, który został obrany królem na miejsce Eryka i który w r. 1569 rozpoczął panowanie jako Jan III, został wkrótce przeciągnięty na stronę partii katolickiej. Jego małżonka, siostra Zygmunta Augusta Katarzyna Jagiellonka, była żarliwą katoliczką. Jej posag składał się z majątku matki, Bony Sforzy - zamrożonego wprawdzie w Neapolu, lecz - jak miano nadzieję - możliwego do odzyskania dzięki użyciu wpływów katolickich na papieża i króla Hiszpanii. Z rozkazu Eryka pierwsze cztery lata swego małżeństwa spędziła wraz z mężem w lochach w Gripsholm, gdzie w r. 1566 urodził się ich syn, Sigismund. Wywarła znaczny wpływ na wydarzenia w dziedzinie religii. W r. 1567 Jan III wprowadził z jej inicjatywy nową liturgię ekumeniczną, która łączyła elementy potrydenckiego katolicyzmu ze szwedzkim luteranizmem; w r. 1578 Possevino przyjął go w tajemnicy w poczet wyznawców religii katolickiej. Wobec delikatnej, a zarazem trudnej sytuacji, w jakiej się znalazł, nie dziwi fakt, że starał się umocnić swą pozycję, wykorzystując powiązania z Polską. Nie powiodło mu się w dwóch elekcjach - w latach 1573 i 1575 - natomiast za trzecim razem, w r. 1587, udało mu się doprowadzić do zwycięstwa jego syna i spadkobiercy, Sigismunda. Chociaż potomkowie Jana III Wazy mieli utracić władzę nad Szwecją, utrzymali oni tron Polski i Litwy przez następne 81 lat. Po Zygmuncie III panowali kolejno jego dwaj synowie: Władysław IV (1632-48) i Jan Kazimierz (1648-68) [287] Na temat początków panowania Zygmunta III patrz K. Lepszy, Rzeczpospolita Polska w dobie Sejmu Inkwizycyjnego 1589-92, Kraków 1939; także tego samego autora The union of Crowns between Poland and Sweden m 1587, w: Poland at the XI-th Intemational Congres of Historical Sciences in Stockholm, Warszawa 1960, s. 155-178. Najważniejszymi opracowaniami dotyczącymi epoki Wazów są prace W. Czaplińskiego, m.in. O Polsce siedemnastowiecznej. Warszawa 1966, oraz Władysław IV i jego czasy. Warszawa 1972. . Elekcja, która odbyła się w r. 1587, łączyła w sobie najgorsze elementy dwóch poprzednich: zakończyła się podwójnym wyborem oraz przyniosła zwycięstwo kandydatowi, którego bardziej obchodziła własna ojczyzna niż interesy Rzeczypospolitej. Doprowadziła do nieustannych starć: wojen domowych - najpierw w Polsce, a później w Szwecji - oraz ponawianych i przeciągających się wojen między obydwoma państwami [288] H. Biaudet, Les origines de la candidature de Sigismond Vasa au tróne de Pologne en 1587, Helsinki 1911; Sixte Quinte et la candidature de Sigismond Vasa, Helsinki 1910. . Kandydaturę Sigismunda popierało w Polsce tak zwane „czarne koło” nazwane tak od barwy żałobnych strojów, jakie nosili po śmierci Batorego. Na czele tego obozu stali Zamoyski oraz biskup Karnkowski, będący w tym czasie prymasem; ich celem było za wszelką cenę ponownie doprowadzić do wyeliminowania kandydatów ze strony Habsburgów. Ale dwór Habsburgów był ufny we własne siły. Miał za sobą błogosławieństwo papieża i złoto posła hiszpańskiego, Guillena de San Clemente; stawiał na arcyksięcia Maksymiliana, brata cesarza Rudolfa II. Gdy sejm elekcyjny został zerwany wśród ogólnego zamętu, Habsburgowie chwycili za broń. Ale Zamoyski był na to przygotowany. Odepchnąwszy Austriaków od bram Krakowa, pognał do Gdańska, aby pod eskortą dowieźć ogłupiałego Sigismunda na koronację - odbyła się ona 27 grudnia i Sigismund objął tron polski jako Zygmunt III. W roku następnym, rozbiwszy wojska arcyksięcia w bitwie pod Byczyną, Zamoyski wziął Maksymiliana do niewoli i uwolnił go dopiero po uzyskaniu z Wiednia zapewnienia o rezygnacji z wszelkich pretensji do polskiego tronu. Z praktycznego punktu widzenia kampania Zamoyskiego zakończyła się pełnym sukcesem. Wkrótce miał zacząć tego żałować.