Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Najpierw został przywołany do porządku Gdańsk. Odrzuciwszy w r. 1570 rady komisji, którą powołano dla uregulowania stosunków między Rzecząpospolitą a jej jakże ważnym miastem, Gdańsk opowiedział się za kandydatem Habsburgów. We wrześniu 1576 r. Batory ogłosił blokadę handlową miasta i przesunięcie całego handlu polskiego do Elbląga. Gdy opór nie ustawał, a opactwo w Oliwie zostało spalone przez powstańców, postanowiono wziąć miasto siłą. 17 kwietnia 1577 r. armia Zborowskiego zaatakowana przez gdańszczan, którymi dowodził Hans Winkelbruch z Kolonii, położyła trupem nad Jeziorem Lubiszewskim prawie dwa razy tyle żołnierzy, ile liczyły jej własne szeregi. Nie zdołała jednak wziąć miasta szturmem ani też zdobyć „Latarni” - fortecy, która strzegła wejścia do portu. Na mocy traktatu zawartego w Malborku Batory zawiesił wykonanie Statutów Karnkowskiego w zamian za wysoką kontrybucję i przywrócił miasto do łask; zgodził się też na dalsze negocjacje. Nową umowę zawarto ostatecznie w 1585 r. [277] K. Lepszy, Gdańsk et la Pologne, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 212-241. Patrz również W. Odyniec, Dzieje Prus Królewskich 1454-1777, Warszawa 1972, s. 103-140.

Z kolei Batory rozpoczął reformę sądownictwa. Widząc, że od pięciu lat prace wyższych sądów królewskich pozostają w zawieszeniu, zniósł prerogatywy króla w zakresie apelacji w sprawach cywilnych i kryminalnych. Polecił natomiast Zamoyskiemu, wyniesionemu obecnie do godności kanclerza wielkiego koronnego, utworzenie systemu, na podstawie którego szlachta mogłaby sprawować bezpośrednią kontrolę nad sądownictwem. Instytucja trybunału koronnego utworzonego w r. 1578 oraz analogicznego trybunału litewskiego założonego w r. 1581 rozwiewała wszelkie możliwe obawy zagrożenia królewską tyranią oraz zapewniała współpracę sejmu i szlachty w realizacji co pilniejszych zamierzeń króla [278] S. Kutrzeba, La Reforme judiciaire, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 292-302. .

Zreformowana została także królewska armia. W r. 1578 sejm wyraził zgodę na utworzenie piechoty wybranieckiej - wojska rekrutowanego spośród chłopów z dóbr królewskich, w stosunku jeden żołnierz na każde dwadzieścia gospodarstw rolnych. Każdy żołnierz wystawiony przez jedną z dwudziestu rodzin miał być wyposażony i utrzymywany przez pozostałe dziewiętnaście. Piechota wybraniecka była uzbrojona w muszkiety. Jednocześnie zaś dawną jazdę kopijniczą stopniowo wypierała skrzydlata husaria - jedna z legendarnych formacji pól bitewnych Europy nadchodzącego stulecia [279] M. Kukieł, Zarys historii wojskowości w Polsce, Kraków 1929, Londyn 1949, rozdz. II. Patrz też H. Kolarski, Wojsko polskie-litewskie podczas wojny inflanckiej, 1576-82, Studia i Materiały do Historii Wojskowości, XVI (1971), XVII (1972); oraz J. Cichowski, A. Szulczyński, Husaria, Warszawa 1977. .

Po armii przyszła kolej na Kozaków zaporoskich. Osiedli oni na najdalszych kresach obszarów objętych władzą centralną i skutecznie przeciwstawiali się wszelkim dotychczasowym próbom podporządkowywania ich tej władzy. Żyli, podobnie jak Tatarzy, z łupów i grabieży. W okresach, w których nie pustoszyli obszarów Polski i Litwy, dewastowali tereny sąsiadów Rzeczypospolitej. A jednak w r. 1578 zwrócili się do Batorego, zgłaszając gotowość służenia mu i posłuszeństwa; oferta ta została skwapliwie przyjęta. Założono rejestr kozackich ochotników, którzy, w zamian za złożenie przysięgi posłuszeństwa, mieli otrzymywać roczne wynagrodzenie w wysokości równej rocznemu żołdowi husarów. Mieli służyć pod swoim własnym atamanem, który z kolei miał otrzymywać rozkazy od królewskiego starosty w Czerkasach. Nie było tajemnicą, że oczekuje się po nich, iż wykorzystają swe talenty przeciwko Moskwie. Dla tych, którzy woleli nadal działać na własną rękę, nie było łaski. W 1584 r. Batory nie czekał na zgodę senatu i w obecności posła sułtana kazał zgładzić trzydziestu Zaporożców, którzy bez zezwolenia wtargnęli na teren Turcji [280] Na temat Kozaków patrz Z. Wójcik, Dzikie Pola w ogniu: o Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1968; patrz także W. Tomkiewicz, Kozaczyzna ukrainna. Lwów 1939, i L. Podhorodecki, Sicz zaporoska. Warszawa 1960, oraz klasyczna praca M. Hruszewskiego, Istorija Ukrainy-Rusy, Kijów 1909-31. .

Magnatów także przywołano do porządku. Chociaż nadal trwały lokalne walki w poszczególnych prowincjach, król nie tolerował zamieszek na szerszą skalę. W tym też celu zezwolił kanclerzowi na wykorzystanie sprawy Samuela Zborowskiego jako przykładnej lekcji. Zborowski został przez Henryka Walezego skazany na banicję i schronił się w Siedmiogrodzie, gdzie występował jako stronnik Batorego. Ale to go nie uratowało, gdy zlekceważywszy sobie pobłażliwość króla w sprawie nielegalnego powrotu do kraju, wszczął kłótnię ze swymi sąsiadami. W 1584 r. został schwytany przez Zamoyskiego i bezzwłocznie stracony. W ten sam sposób Batory zarządził egzekucję we Lwowie niejakiego Iwana Podkowy, który uznał za stosowne zorganizować prywatną ekspedycję na Wołoszczyznę, Litwina Ościka, który odważył się prowadzić zdradzieckie konszachty z Moskwą, oraz jednego z kasztelanów oskarżonego o przestępstwa kryminalne. Hojnie natomiast wynagradzał swych lojalnych stronników. Zamoyski piastował dwa najwyższe urzędy w Koronie, łącząc je z pięcioma czy sześcioma starostwami; na Litwie rodzinie Radziwiłłów nadano wszystkie najwyższe godności urzędników państwowych - zarówno świeckie, jak i kościelne. Przyjaciołom króla żyło się dobrze, jego wrogowie zaś trzęśli się ze strachu.

Batory wykazywał dużą zręczność w sprawach finansowych. W chwili jego wstąpienia na tron zarówno skarb królewski, jak i publiczny były w opłakanym stanie. Mennica zaprzestała bicia monet. Na przestrzeni dziesięciolecia wzrosły niemal wszystkie dochody królewskie, dochód ogólny zaś prawie się podwoił:

Biorąc pod uwagę, że w Rzeczypospolitej byli magnaci, którzy ze swych majątków czerpali dochód przekraczający milion złotych rocznie i którzy dawali swoim córkom 100 000 złotych posagu, dochody królewskie były niezwykle skromne. Zachowywano je jednak dzięki surowości sądów i rozważnemu zarządzaniu. W uzupełnieniu podatku zwanego kwartą i regularnie przeznaczanego na utrzymanie stałej armii, w okresie panowania Batorego z dochodów królewskich wypłacono na koszta obronności kraju ogółem 577 679 złotych [281] J. Rutkowski, Questions economiques et financieres sous le regne de Etienne Bathory, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 305-334. Pracą klasyczną jest książka A. Pawińskiego, Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, Warszawa 1881. .

Równym staraniem otoczono skarb publiczny. Uchwalane przez sejm podatki gruntowe były niezmiernie trudne do wyegzekwowania. Przed uchwaleniem kontrybucji szlachta nieustannie domagała się od magnatów egzekucji dóbr koronnych, a sejmiki nie miały nic przeciwko ignorowaniu głosowań sejmu. Mimo to Batory zawziął się, aby wycisnąć jak najwięcej krwi ze szlacheckiego kamienia. W 1577 r. zapewnił sobie dochód z podatku gruntowego na dwa lata z góry, w zamian za obniżenie opłat z 20 na 15 groszy od łanu. Dochód publiczny wyniósł w tym roku mniej więcej trzy razy więcej niż dochód królewski.

Prawdziwym problemem było zbilansowanie wydatków z dochodami. Biorąc pod uwagę fakt, że utrzymanie armii złożonej z 20 000 zaciężnych kosztowało l ,3 miliona złotych rocznie, a więc dwa razy więcej, niż wynosił dochód państwowy, mogłoby się wydawać, że nie mogły wchodzić w grę żadne kampanie wojskowe na większą skalę. A jednak Batory zdołał przerzucić most nad tą przepaścią - częściowo dzięki specjalnym funduszom, częściowo zaś sprzedając ustępstwa polityczne za żywą gotówkę. Już w pierwszym roku swego panowania uzyskał od Gdańska sumę 200 000 dukatów, a także 20 000 dukatów od brandenburskich Hohenzollernów, w zamian za zgodę na przyznanie im kurateli nad umysłowo chorym księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem. Od duchowieństwa wydębił „dobrowolną opłatę” w wysokości 33 000 złotych, od konsorcjum książąt niemieckich zaś wyciągnął okrągłą sumę 150 000 złotych na 5% [282] Ibidem, s. 330 i nn. 400 . Jak zwykle wszystko opierało się na zaufaniu. Władca, który cieszył się zaufaniem poddanych, był w stanie zmobilizować niesłychane środki. Gdy do funduszy wniesionych przez króla i państwo dodano sumy pochodzące od szlachty i magnatów, Batoremu udało się na krótko dokonać rzeczy niemożliwej: Rzeczpospolitą pozbawioną budżetu i zaledwie zdolną do własnej obrony przekształcił w mocarstwo.