Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

Głównym przedmiotem troski króla był wschodni sąsiad Rzeczypospolitej - Wielkie Księstwo Moskiewskie - oraz jego wielki książę Iwan, zwany Groźnym. Moskwa nie była zwyczajnym państwem, a Iwan nie był normalnym sąsiadem. Nie chodziło już tylko o to, że przez całe stulecia trwał konflikt Moskwy z Litwą w sprawie Smoleńska, ani też o to, że w czasie ostatniego interregnum Iwan ponownie wszczął wojnę w Inflantach. Nie miał też zbytniego znaczenia fakt, że okrucieństwo i ambicje Moskali nie miały sobie równych w owej epoce okrucieństwa i ambicji. Troski Batorego koncentrowały się wokół demonicznych cech Moskwy, która na oczach wszystkich pożerała nie tylko ziemie swoich sąsiadów, ale także niszczyła najlepszych obywateli i najcenniejsze tradycje samej Rosji. To dzięki tym cechom Iwan wysuwał roszczenia do ziem i tytułów w Rosji wykraczające daleko poza wszystko, co zarówno on sam, jak i jego przodkowie i jego odległe księstwo kiedykolwiek posiadali. „Gromadzenie ziem rosyjskich” przez ten „trzeci Rzym” znajdowało w Europie Wschodniej akurat takie samo uzasadnienie, jakie w Europie Zachodniej mogłyby znaleźć roszczenia jakiegoś irlandzkiego księcia, który zechciałby zgromadzić celtyckie ziemie Francji, Hiszpanii i Brytanii pod egidą Dublina, lub jakiegoś księcia frankońskiego, który nagle zapragnąłby odbudować cesarstwo Franków Karola Wielkiego. Całkowicie nie skażona jakimikolwiek wpływami odrodzenia czy reformacji, Moskwa Iwana żyła według swego własnego patologicznego systemu wartości, w swoim własnym zamkniętym świecie. Ale czterdzieści lat nieokiełznanego barbarzyństwa nie wywołało reakcji, jaka gdzie indziej byłaby rzeczą oczywistą. Co więcej, Iwan cieszył się niejakim prestiżem w oczach tych, których jego rządy nie dotykały bezpośrednio. Królowej Elżbiecie łatwo było popierać umowy handlowe dotyczące tras wokół Przylądka Północnego; w dalekim Wiedniu cesarzowi łatwo było reżyserować dyplomatyczne alianse. Ale dla Polski i Litwy sytuacja przedstawiała się inaczej . Opór wobec Moskwy był w owym czasie jednocześnie kwestią zasad i sprawą przeżycia. Kiedy podczas elekcji Stefan Batory obiecywał działać „w obronie chrześcijaństwa”, nie nawoływał do krucjaty przeciwko Turkom, których kulturę podziwiał i których zwierzchność nad Siedmiogrodem od dawna uznawał. Nawoływał do wojny przeciwko Moskwie [283] O. Laskowski, Les campagnes de Bathory contre la Moscovie, w: J. Dąbrowski, op. cit., s. 375-403. .

Wojna trwała przez siedem sezonów, w latach 1577-82. Z początku Rzeczpospolita nie była w stanie zareagować na agresję Iwana, która ją rozpoczęła. Ale w r. 1577 hetman litewski Mikołaj Radziwiłł Rudy zdobył Dyneburg, w r. 1578 zaś polska kawaleria podczas nocnej szarży wzięła szturmem Wenden. W r. 1579 Batory postanowił przenieść działania wojenne na terytorium wroga. Armia złożona z 22 000 rycerzy, otrzymująca aprowizację na co najmniej 100 000 żołnierzy - Polacy, Litwini, Prusacy i Węgrzy - zdobyli w oblężeniu Połock. Na południu książę Ostrogski wdarł się głęboko na Polesie. W następnym roku Batory uderzył na północy na Wielkie Łuki, wbijając klin pomiędzy Moskwę i Inflanty. Zamoyski przez trzy tygodnie przedzierał się przez dziewicze lasy, nim wreszcie zniszczył tę fortecę minami i armatnimi pociskami. Budowniczowie węgierscy wybudowali solidną drogę, prowadzącą z powrotem aż do Połocka. W 1581 r. kampania ponownie przesunęła się na północ, w kierunku ruin Nowogrodu. Sejm przegłosował podatki w wysokości ponad 2 milionów złotych na przestrzeni dwóch lat, pod warunkiem, że wojna zostanie zakończona. Należało osiągnąć jakieś konkretne wyniki, zanim skończą się pieniądze. Batory zwerbował dobrze wyszkolonych obcych najemników. Miał kilka pułków niemieckich i szkockich oraz pewną liczbę włoskich, francuskich i hiszpańskich oficerów. Iwan skarżył się, że Batory „pociągnął przeciw niemu całą Italię”. Główną przeszkodą był otoczony murami obronnymi Psków. Mury miały ponad l0 kilometrów długości, a zamkniętego w ich obrębie miasta broniło 7000 kawalerii i 50 000 piechoty dowodzonej przez księcia Iwana Piotrowicza Szujskiego. Oblężenie rozpoczęto w sierpniu. W tym czasie Radziwiłł odważył się podejść pod rezydencję cara w Starycy nad górną Wołgą, a polskie oddziały dotarły aż nad jezioro Ładogę. Do tego czasu Moskwa straciła już w wojnie około 300 000 żołnierzy. W rękach polskich znajdowało się około 40 000 jeńców. Inflanty były odcięte od wschodu, a Szwedzi, zdobywszy Narwę, zbliżali się od północy, l grudnia Iwan poprosił o rozejm.

W środku działań wojennych nieoczekiwanego znaczenia nabrał aspekt religijny: Iwan wysłał swego posła do papieża. Skarżył się, że jedności chrześcijan zagrażają działania „tureckiego pachołka”. Rzym zareagował. Pomny swych odwiecznych planów osiągnięcia jedności między wiarą katolicką i prawosławną, przypieczętowanych wprawdzie w 1439 r., lecz nigdy nie wprowadzonych w życie, wysłał jezuickiego dyplomatę Antoniego Possevino (Possewin), aby ten wybadał, jakie da się osiągnąć ustępstwa. W 1581 r. Possevino spotkał się w Wilnie z Batorym, a następnie udał się w dalszą drogę do Moskwy. Iwan dał wyraz swemu zainteresowaniu dla gładko wygolonej twarzy posła oraz stwierdził, że papież ma szczęście, ponieważ podróżuje noszony w lektyce. Odmówił dyskusji na tematy religijne. Plan zjednoczenia chrześcijan nie przybliżył się ku realizacji [284] P. Pierling, Un arbitrage pontifical au XVI-me siecle entre la Polegnę et la Russie: la mission diplomatique du Pere Possevino, 1581-2, Bruksela 1890; Le Saint-siege, la Pologne et Moscou, 1582- 7, Paryż 1890. .

Oblężenie Pskowa rozrosło się do rozmiarów legendy. Wojska na zewnątrz murów liczyły około 170 000 rycerzy i czeladzi. W miarę przybliżania się surowej rosyjskiej zimy oblegający wybudowali całe miasto złożone z drewnianych budynków - łącznie z ulicami i rynkiem. Wewnątrz murów miejscowemu kowalowi imieniem Dorofej ukazała się Przenajświętsza Maryja Panna, która poinstruowała go, gdzie należy ustawić armaty, i zapewniła, że miasto nie padnie. Gdzieś indziej anonimowy kronikarz na użytek przyszłych pokoleń tak opisywał przebieg wydarzeń:

Oblężenie Pskowa rozpoczęło się w roku 1581, w miesiącu sierpniu, a dnia osiemnastego, w dzień świętych męczenników Froła i Laurentego. I wtedy Litwini zaczęli przechodzić przez rzekę i zjawiać się naprzeciw miasta ze swoimi pułkami (...) Sam król podszedł pod Psków. W tym samym sierpniu dnia 26, w dzień świętych męczenników Adriana i Natalii, człowiek ten, król litewski, podciągnął bliżej ze swymi wielkimi wojskami, jak dzik wychodzący z puszczy (...) [285] Powiest' o prichozenii Stefana Batoriya na grad Pskov, wyd. V. I. Małyszew, Moskwa—Leningrad 1952, s. 59 i nn. .

We właściwym czasie „wielce dumny król litewski Stiepan” pozostawił dowództwo „bardziej dumnemu i o złem sercu kanclerzowi - Polakowi” Zamoyskiemu. Rozejm w Jamie Zapolskim podpisano w obecności Possevina 15 stycznia 1582 r., w czasie gdy oblężenie jeszcze trwało. Moskwa oddawała Polsce całe Inflanty z Połockiem, Wieliż i Uświat. Pod Pskowem okrutna zima sprawiała, że kawalerzyści zamarzali w siodłach, ale Zamoyski nie ruszył się z miejsca, dopóki nie przybyli wysłannicy cara, przywożąc mu klucze do bram inflanckich zamków. 4 lutego wyruszył na Dorpat, skąd po dwudziestu czterech latach okupacji oddalił rosyjską załogę. W oczach kronikarza z Pskowa wyglądało to na akt łaski Boga:

I tak, dzięki wielkiej a niewypowiedzianej łasce Przenajświętszej Trójcy, tych, co pośród całej rodziny Chrystusowej wspierają nas i wspomagają, oraz najświętszych mocy niebieskich; dzięki modłom i orędownictwu wielkich cudotwórców i cudotwórcy Nikołąja, znanego przez sprawione cuda, któremu święte widzenie trzykrotnie ukazało o wschodzie słońca obraz Trójcy Przenajświętszej; dzięki założycielom i obrońcom chronionego przez Boga miasta Psków; dzięki tym, którzy w Chrystusie Prawdziwej Wiary władają całą rosyjską ziemią; dzięki prawosławnemu Carowi i Wielkiemu Księciu szlachetnego urodzenia; dzięki modłom prawdziwie wierzącej i Boga miłującej Wielkiej Księżny Olgi, ochrzczonej przez Helenę; jej świątobliwego wnuka, prawdziwie wierzącego Wielkiego Księcia Gabriela Wsiewołoda, naszego wielebnego ojca Efrozyna, cudotwórców Pskowa oraz wszystkich świętych; naszego Pana, Cara, prawdziwie wierzącego Wielkiego Księcia Iwana Wasiliewicza, ukochanego od Chrystusa, który całą Rosję ma w swej władzy; zaprawdę, dzięki wszelkim cudom, jakie Bóg uczynił, miasto Boga ze wszystkimi jego mieszkańcami zostało uratowane od króla litewskiego oraz od jego armii. Potem zaś, dnia czwartego miesiąca lutego, polski hetman i pan Kanclerz odstąpił od Pskowa wraz z całą swą świtą i odszedł na ziemie litewskie. W mieście Pskowie otwarto bramy. Ja zaś, opowiedziawszy tę historię ze wszystkimi szczegółami, doprowadziłem swe dzieło do końca [286] Ibidem, s. 98 i nn. .