Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Wojsko nadal pozostawało podstawowym zabezpieczeniem niepodległości Królestwa. Stała kadra liczyła 30 000 ludzi, a w czasie wojny liczba wojska mogła się szybko powiększyć; była to siła, której nie mogłoby łatwo zignorować żadne z sąsiadujących z Królestwem mocarstw. Korzystając z przyznanych mu 40% budżetu państwa, wojsko było dobrze uzbrojone i dobrze wyszkolone. Nosiło polskie mundury, maszerowało pod polskimi sztandarami i używało wyłącznie języka polskiego. Powiększone o rekrutów zwerbowanych na dziesięć lat służby, wkrótce zdobyło sobie powód do dumy z własnych kompetencji. Szczególną uwagę zwracano na szkolenie oficerów. Z trzech warszawskich szkół kadetów, przygotowujących kadrę dla piechoty, kawalerii i artylerii, wyszło nowe pokolenie absolwentów, których rozpierała żołnierska duma i esprit de corps . Wpływy rosyjskie ograniczały się do wewnętrznej struktury wojska, co miało ułatwić jego ewentualne współdziałanie z formacjami rosyjskimi, oraz do drażliwej kwestii dyscypliny wojskowej. Za czasów Poniatowskiego niedopuszczalne były kary cielesne; wobec tego wprowadzenie ich w 1815 r. na wzór armii rosyjskiej wywołało wielką obrazę. Bezustannym defiladom, jakie wielki książę organizował na placu Saskim w Warszawie, towarzyszyły publiczne pokazy chłosty. Stanowiły one jeden z jątrzących, a zarazem możliwych do uniknięcia powodów do zadrażnień w szeregach na ogół zadowolonych i wysoko kwalifikowanych sił zbrojnych [259] M. Chojnacki, Wojsko Królestwa Polskiego, 1815—1831, Warszawa 1961. .

W takim kontekście życie polityczne kraju płynęło bez zbędnych napięć.

Większość namiętności wczesnych lat jego istnienia skupiło się wokół toczącej się między klerykałami i antyklerykałami wojny o szkoły, śluby cywilne, rozwody i cenzurę. W wojnie tej car trafił między młot i kowadło. Pierwsze posiedzenie sejmu w 1818 roku przebiegło gładko. Otworzył je sam Aleksander, którego przemówienie, będące pochwałą konstytucji, uznano powszechnie, choć błędnie, za zapowiedź nadchodzących zmian w samej Rosji. Wniesiony przez izbę poselską protest, domagający się przedstawienia przez rząd budżetu do zatwierdzenia, pozostał bez odpowiedzi.

Opozycja zaczęła się ogniskować w latach dwudziestych wokół dwóch odrębnych frontów. W sejmie skupiała się na akcjach podejmowanych przez braci Niemojowskich — Wincentego (1784—1834) i Bonawenturę (1787—1835); kierowana przez nich grupa „kaliszan” uważała, że wnoszenie poprawek do polityki rządu jest podstawową funkcją ustawodawstwa. Podczas drugiej sesji sejmu, w r. 1820, kiedy sprzeciwiono się ustawie o rozszerzeniu uprawnień prokuratora generalnego, car z trudem powstrzymywał zdziwienie. Mandaty braci Niemojowskich zostały formalnie unieważnione. Sejm został rozwiązany, a jego kolejną sesję odroczono do roku 1825. Był to pierwszy wyraźny znak, że pochwały konstytucji — nawet z ust pozornie liberalnego cara — nie należało brać zbyt dosłownie.

Inni członkowie sejmu narazili się, krytykując rząd z powodu gry na zwłokę w sprawie reformy rolnej.

W skali całego kraju opozycja ogniskowała się wokół rosnącej mody na tajne kluby polityczne. Pod tym względem dawno ustaloną pozycję w społeczeństwie polskim zajmowało wolnomularstwo. Tradycyjnie przyciągało ono w swoje szeregi przedstawicieli owego nieszkodliwego gatunku wysoko urodzonych dobrotliwców, do którego zarówno Aleksander I, jak i jego ojciec, Paweł I, lubili się zaliczać.

W 1815 roku miało na terenie Królestwa 32 loże i mogło sobie rościć uzasadnione pretensje do kształtowania znacznej części postępowej i patriotycznej opinii publicznej. W 1819 roku major Walerian Łukasiński (1786—1868) założył Wolnomularstwo Narodowe — bardziej wojowniczy odłam ugrupowania, który wkrótce znalazł sobie zwolenników w sejmie, na prowincji i w wojsku. W roku 1821, kiedy car wydał zakaz działalności wolnomularstwa na terenie swoich włości, wielu spośród jego bardziej zdecydowanych członków przeszło w szeregi kierowanego przez Łukasińskiego konspiracyjnego Towarzystwa Patriotycznego. Organizacja ta — poprzedniczka szeregu innych stowarzyszeń o tej samej nazwie — objęła całe polskie ziemie siecią lokalnych komórek. Jej celem było osiągnięcie pełnej niepodległości narodowej, wpływy zaś nie ustały nawet wówczas, gdy poszczególne komórki dawno już przestały reagować na posunięcia centrali. Aresztowanie i uwięzienie Łukasińskiego w 1822 roku było oznaką początku narastającego konfliktu z władzami [260] S. Askenazy, Łukasiński, Warszawa 1929, t. 1,2; W. Łukasiński, Pamiętnik, wyd. R. Gerber, Warszawa 1960; H. Dylągowa, Towarzystwo Patriotyczne i Sad Sejmowy 1821—1829, Warszawa 1970. . W kręgach studenckich pojawiło się moc amatorskich klubów rewolucyjnych, z których każdy miał własnych bohaterów, własną filozofię i własny organ prasowy. Warszawski klub Panta Koina [261] Znany również jako Związek Przyjaciół; „panta koina” (gr.) — wszystko wspólne (przyp. tłum.). , założony w 1817 roku, miał kontakty zarówno w Niemczech, jak i w Rosji. Kres jego działalności położyło wszczęcie międzynarodowego śledztwa policyjnego, zainspirowanego dokonanym w Jenie morderstwem na osobie carskiego ministra—rezydenta. Związek Wolnych Polaków z 1820 roku sięgał swymi kontaktami do Wilna i Krakowa, ale i jego działalność przerwała policja.

W wojsku nawiązano silne więzi z konspiratorami z armii rosyjskiej. Stowarzyszenie Zjednoczonych Słowian utrzymywało kontakty z rosyjskim Związkiem Północnym i Południowym, a także ze Stowarzyszeniem Przyjaciół Wojskowych, które działało wśród oficerów litewskich korpusów stacjonujących w Białymstoku. Chociaż nie można wątpić w szczerość i uczciwość ludzi, którzy podejmowali konspiracyjną działalność wymierzoną przeciwko carowi, trudno jednocześnie uwierzyć, że mogli oni stanowić jakiekolwiek poważne zagrożenie dla sił prawa i porządku [262] W. L. Bleckwell, Russian Decembrist views of Poland, „Polish Review”, II (1958), nr 4, s. 30— 54; L. Baumgarten, Dekabryści a Polska, Warszawa 1952. .

Najwięcej kłopotów sprawiała w tym okresie nie Warszawa, lecz Wilno. Stosunkowo dobrotliwy reżim Królestwa w niczym nie przypominał represyjnego ustroju po drugiej stronie granicy, na Litwie. Kiedy Czartoryski wycofał się w 1814 roku ze swego stanowiska w Wilnie, jego następcy zrobili wszystko, co było w ich mocy, aby odwrócić skutki jego prapolskiej polityki. Uniwersytet w Wilnie, który przez krótki okres kwitł jako najważniejszy ośrodek polskiej literatury i nauki, stał się przedmiotem bezpośredniego ataku ze strony grupy zażartych rusyfikatorów. Towarzystwo Filomatów, założone w 1817 roku przez Adama Mickiewicza i Tomasza Zana (1796—1855) jako ośrodek ich literackiej działalności, zostało wkrótce skierowane na zdecydowanie polityczne tory. Zyskało sobie poparcie profesury, szczególnie profesora historii, Joachima Lelewela. W 1820 roku powstały dwie nowe organizacje. Pierwsza z nich, Towarzystwo Filadelfistów Błękitnych, otwarcie stawiała sobie za cel przywrócenie jedności obu części dawnej Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Litwy. Druga, Związek Zielony, była wczesnym przykładem populizmu i ciążyła ku wsi, aby zdobyć sobie poparcie chłopstwa. Na nieszczęście, rozwój tych przedsięwzięć ściągnął uwagę Nowosilcowa, który udał się do Wilna, aby osobiście zbadać sprawę. W listopadzie 1823 roku policja przystąpiła do ataku. Mickiewicz i Zań, a także ośmiu spośród ich kolegów, zostali w trybie doraźnym zesłani w głąb Rosji. Lelewela zwolniono. Cała konspiracja została rozbita w perzynę. Dla warszawiaków lekcja nie pozostawiała żadnych niejasności: maska liberalizmu, jaką nosiły carskie władze w Królestwie, nie była niczym innym, jak tylko zewnętrznym pozorem [263] M. Kukieł, Lelewel, Mickiewicz and the underground movement of European Revolution, „Polish Review”, V (1960), nr 3, s. 59—76. .