Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Linijki te odmalowują tło jednej z najsłynniejszych scen polskiej literatury pięknej — „ostatniej staropolskiej biesiady” w Soplicowie, gdzie wszystkie dworskie kłótnie i zwady zostają zakończone zgodą i wszyscy wznoszą kielichy w szlacheckim toaście „Kochajmy się”. Głównym elementem bankietu jest wirtuozerski koncert gry na cymbałach, zaimprowizowany na cześć generała Dąbrowskiego przez starego Żyda Jankiela:

Polaków było w szeregach Grande Armée niemal 100 000. Trzydzieści pięć tysięcy liczył Korpus Piąty Polski generała Poniatowskiego — jedyna formacja narodowa wśród całej żołnierskiej zbieraniny. Szli w awangardzie i 28 czerwca 1812 r. wkroczyli do Wilna, gdzie ustanowiono Komisję Rządzącą z Holendrem, generałem Dirkiem Van Hogendorpem na czele. Do Smoleńska dotarli w sierpniu.

Walczyli pod Borodino. We wrześniu wkroczyli do Moskwy. Dokładnie w dwieście lat od podpalenia stolicy Rosji przez Gosiewskiego oglądali znów miasto w płomieniach. W Warszawie, na spotkaniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk poeta Kajetan Koźmian odczytał odę o zniszczeniu Moskwy:

Po spotkaniu Stanisław Staszic wziął Koźmiana na bok, radząc, aby wydanie ody odłożył do momentu zakończenia wojny. „Olbrzym jeszcze stoi i walczy”, powiedział [253] Kajetan Koźmian, Pamiętniki, Wrocław 1972, t. 2, s. 189. .

I rzeczywiście. Car nie poprosił o pokój. W październiku rozpoczął się straszliwy odwrót. Zadymki, grasujący w poszukiwaniu łupu chłopi, Kozacy, odmrożenia i głód bezlitośnie przerzedzały szeregi wojska. Lekka kawaleria pod dowództwem nieustraszonego Pawła Jerzmanowskiego została wyznaczona do ochrony tyłów. Pod Smoleńskiem i nad Berezyną padły tysiące. W grudniu Napoleon przejechał przez Warszawę, w drodze do Paryża, w absolutnym milczeniu. Nie odwiedził Walewskiej, której nie pozostało nic innego, jak jechać za nim do Paryża, a potem na Elbę. W dwa tygodnie później nadciągnęły pierwsze niedobitki V Korpusu: jeden generał, dwunastu oficerów i 124 żołnierzy. Ogółem, ze 100 000 Polaków, którzy pół roku wcześniej przekroczyli Niemen, ocalało 20 000. Warszawy nie dało się obronić. W lutym 1813 zjawiła się armia rosyjska. Ustanowiono tymczasową

Radę Najwyższą z generałem Wasylem Łanskojem na czele; jego zastępcą mianowany został Nikołaj Nowosilcow. Przez następne dwa lata Księstwo Warszawskie traktowane było jako carski protektorat, oczekujący na decyzję zwycięzców.

Ostatniego czynu niepodległej woli dokonał na rzecz Księstwa Józef Poniatowski. Odrzucając propozycję łaski ze strony Rosjan, zdecydował się walczyć aż do końca u boku Napoleona. Zebrał wszystkie rezerwy swego wojska i wycofał się do Niemiec. Jego kres nadszedł wraz z Bitwą Narodów pod Lipskiem, 19 października. Oddziały polskie, otoczone w zakolu Elstery przez siły pruskie i rosyjskie, dostały się w sam środek odwrotu wojsk francuskich. Śmiertelnie raniony trzema kulami, Poniatowski z pogardą odrzucał wszystkie propozycje kapitulacji lub odwrotu. Spiąwszy konia ostrogami, pod gradem snajperskich pocisków popędził ku rzece i zniknął, porwany jej nurtem [254] S. Askenazy, Książę Józef Poniatowski, 1763—1813, Warszawa 1973. .

Śmierć Poniatowskiego przytacza się często jako kolejny przykład samobójczej odwagi Polaków. W gruncie rzeczy jednak było to logiczne następstwo niemożliwej do zniesienia sytuacji. Jak wielu swych rodaków, Poniatowski długo się wahał, zanim się zdecydował postawić swój los na Francuzów. Służba w armii Napoleona wymagała od niego bolesnej zmiany orientacji i systemu lojalności. Wiązała się z długimi latami poświęceń i przelewu krwi. Raz jeszcze zmienić front — tak jak to uczynił jego pan, król saski — okazało się nazbyt wielką udręką dla człowieka bezgranicznie znużonego i uczciwego. Jak reszta pokolenia, do którego należał, miał nadzieję; walczył; służył; a spokój znalazł dopiero w szlachetnej klęsce.

Przedyskutowanie sprawy polskiej nie było głównym celem, dla którego we wrześniu 1814 roku zebrał się kongres wiedeński. Z Polski nie zaproszono nikogo. Ale jak jeszcze nieraz później, waśnie między mocarstwami uczyniły z rozwiązania spraw polskich zasadniczą przeszkodę na drodze do porozumienia. Brytyjski sekretarz stanu, Robert Castlereagh, podniósł kwestię niepodległości Polski jako sposób na ukrócenie ambicji swoich partnerów w trzeciej koalicji. Jego memoriał w sprawie Polski z 23 października sugerował trzy różne rozwiązania. Pierwsze przewidywało utworzenie niepodległego państwa polskiego w granicach z 1772 roku; drugie — powrót do sytuacji z 1791 roku, włącznie z Konstytucją 3 maja; trzecie wreszcie — nowy podział Księstwa Warszawskiego wzdłuż linii Wisły. Aleksandrowi I żadne z tych rozwiązań nie wydawało się równie atrakcyjne, jak plan przygotowany wspólnie z Berlinem, w myśl którego Rosja zabrałaby całe Księstwo Warszawskie, gdyby Prusom zezwolono na zabranie całej Saksonii. W styczniu 1815 r. rozmowy utknęły w martwym punkcie. Talleyrand zaproponował nowe przymierze między Brytanią, Francją i Austrią jako przeciwwagę dla połączenia sił Rosji i Prus. Na chwilę w powietrzu zawisła groźba ponownego wybuchu wojny, ale wiadomości o ucieczce Napoleona z Elby przywróciły dyplomatom zdrowy rozsądek. Ponownie utworzono wspólny front. W sprawie polskiej mocarstwa postanowiły przyjąć kompromis. Prusy zadowoliły się Poznaniem i zachodnim pograniczem Księstwa Warszawskiego, zabierając jedynie połowę Saksonii, wraz z Gdańskiem, szwedzkim Pomorzem i kilkoma księstwami Nadrenii, dorzuconymi dla równego rachunku. Austria zrezygnowała z roszczeń do Nowej (zachodniej) Galicji, uzyskała natomiast Kraków miał być Wolnym Miastem pod połączonym protektoratem mocarstw. Cesarstwo rosyjskie miało wynieść pewne korzyści z niewielkiej korektury granicy w pobliżu Białegostoku, car zaś przyjmował koronę nowego i niepodległego „Królestwa Polskiego”. Zatwierdzający te postanowienia traktat został podpisany przez trzy mocarstwa rozbiorowe 3 maja 1815 roku. W dniu 9 czerwca, na tydzień przed bitwą pod Waterloo, podpisano właściwy traktat wiedeński. Faktycznie — chociaż nie nominalnie — dokonał się piąty rozbiór Polski [255] Na temat dyplomatycznych początków Królestwa Kongresowego patrz K. Bartoszewicz, Utworzenie Królestwa Kongresowego, Kraków 1916; także W. H. Zawadzki, Adam Czartoryski: an advocate of Slavonic solidarity at the Congress of Yienna, „Oxford Slavonic Papers” (nowa seria), X (1977), s. 73—97; C. K. Webster, England and the Polish—Saxon problem at the Congress of Yienna, „Transactions of the Royal Historical Society”, VII (1913), s. 49—101. .

Królestwo Kongresowe Polskie, liczące 127 000 km2, było mniejsze niż Księstwo Warszawskie w 1809 roku. Mieszkańców miało 3,3 miliona, a więc mniej niż dawny zabór pruski czy austriacki. Nie można go było porównać do dawnej

Korony sprzed 1793 roku, a tym bardziej mówić o restauracji całej dawnej Rzeczypospolitej. W skali międzynarodowej było mniej więcej równe pod względem obszaru (choć nie pod względem zasobów) utworzonemu w tym samym czasie