Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Z drugiej jednak strony, względy polityczne przeważają nad skrupułami moralnymi. Partia, która trzyma się leninowskich zasad, nie może sobie pozwolić na zaufanie wobec ludzi, nad którymi nie sprawuje kontroli.

Wydaje się zatem, że emigracja jest trwałym elementem polskiej rzeczywistości. Ci, którzy wyemigrowali z własnej woli lub nawet z radością, szybko otrząsnęli się z mocnego przeżycia i — w niektórych przypadkach — szybko też zapomnieli o ojczyźnie. Ale tym, którzy wyjeżdżali pod przymusem niepomyślnych okoliczności ekonomicznych lub politycznych, krok ten nigdy nie przychodził łatwo. Dla nich wzruszający Mickiewiczowski przekład Pożegnania Czajld Harolda ma o wiele głębsze znaczenie niż dla wielu czytelników oryginalnej poezji Byrona:

Dla wielu wciąż jeszcze najtrafniejszym podsumowaniem ich losu jest smutny wierszyk napisany na dziesięć dni przed śmiercią przez niezmordowanego Juliana Niemcewicza:

Natomiast nagrobek samego Niemcewicza, na cmentarzu w Montmorency, nosi napis skomponowany przez jego przyjaciół. Jego zakończenie stanowi wiersz równie dobrze znany wśród emigracji:

Jak wiele efemerycznych państw epoki rewolucyjnej, od Republiki Lombardzkiej po Królestwo Westfalii, Księstwo Warszawskie było dzieckiem wojny. Poczęło się z burzliwego związku napoleońskiej Francji z pozbawionym państwa polskim narodem i urodziło pośród klęsk trzech mocarstw rozbiorowych. Jego charakter stanowił jedyną w swoim rodzaju mieszaninę rewolucyjnego idealizmu, narodowego entuzjazmu i nie ukrywanego militaryzmu. Miało swój udział w nietrwałej glorii francuskiego imperializmu, a zniszczył je triumfalny powrót do życia trzeciej koalicji [245] Standardowym opracowaniem dotyczącym tego okresu jest niewątpliwie praca Szymona Askenazego Napoleon a Polska (wydana w tłumaczeniu francuskim jako Napoleon et la Pologne, Bruksela 1925), 1918—19, t. 1—3; patrz także B. Grochulska, Księstwo Warszawskie, Warszawa 1966; W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1964. .

Związki Polski z Francją sięgają czasów sprzed powstania kościuszkowskiego: epoki konfederatów barskich i le bon roi Stanisława. Ale po rewolucji wytworzyła się bezpośrednia więź wspólnych interesów łącząca rządy w Paryżu, zwalczające ancien regime Zachodu, z główną ofiarą dynastycznych imperiów Wschodu. Od 1793 r., gdy Prusy i Austria rozpoczęły wojnę pierwszej koalicji przeciwko Francji, do roku 1815, w którym siły trzeciej koalicji ostatecznie odniosły zwycięstwo, Francuzi i Polacy musieli stawić czoło wspólnym wrogom. Francja stała się głównym źródłem pomocy dla Polaków oraz areną, na której rozgrywała się znaczna część polskiej działalności politycznej. W latach 1794—97 Paryż był siedzibą zarówno Agencji Józefa Wybickiego, jak i rywalizującej z nią republikańskiej Deputacji Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. W grudniu 1796 r. Agencja zdołała przekonać przywódców Dyrektoriatu, aby zezwolili na utworzenie pierwszego pomocniczego legionu polskiego, który pod wodzą generała Jana Henryka Dąbrowskiego (1755—1818) miał walczyć w szeregach armii włoskiej. Deputacja skupiła swe wysiłki na organizacji podziemnego ruchu oporu na terenie Polski; zaowocowały one nieudaną wyprawą Joachima Deniski, który na czele oddziału optymistów przekroczył Dniestr, wkraczając w czerwcu 1797 roku na Bukowinę. W rok później Deputacja połączyła się z innym ugrupowaniem o podobnym programie — Towarzystwem Republikantów Polskich.

Napoleon osobiście zainteresował się sprawą polską zwłaszcza gdy dojrzał w niej okazję zasilenia swych wojsk nowymi rekrutami. W jego otoczeniu znalazł się szereg Polaków — między innymi jego polski adiutant, Józef Sułkowski (1773—98), który poległ później w kampanii egipskiej. Przez kilka lat Napoleon cieszył się również względami swojej polskiej kochanki, Marii Walewskiej (1789—1817).

Z jego inicjatywy przeprowadzono w maju 1797 r. reorganizację polskich oddziałów dowodzonych przez gen. J. H. Dąbrowskiego, tworząc dwie Legie — pierwszą powierzono gen. J. Wielhorskiemu (później gen. K. Kniaziewiczowi), drugą — gen. F. Rymkiewiczowi. W 1799 r. powstała Legia Naddunajska pod wodzą generała Karola Kniaziewicza (1762—1842). Polscy legioniści maszerowali pod flagą francuską, ale nosili swoje własne polskie mundury. Na szlifach mieli wypisane włoskie hasło: Gli uomini liberi sono fratelli — Wolni ludzie są braćmi. Choć większość z nich stanowili chłopscy poborowi przechwyceni przez Napoleona z austriackiej armii, zachęcano ich, aby się do siebie zwracali per „obywatelu”; nie podlegali też karze chłosty. W ciągu około pięciu lat istnienia Legionów przez ich szeregi przewinęło się około 25 000 żołnierzy.

Od samego początku jednak bezlitosny stosunek Napoleona do Polaków nie pozostawiał zbyt wiele miejsca na zaufanie. O swoich planach wobec Polski mówił wyłącznie w największych ogólnikach i wyraźnie unikał wszelkich zobowiązań, które mogłyby skrępować swobodę jego działań politycznych. Jest rzeczą znamienną, że Kościuszko, który od chwili uwolnienia go przez Rosjan w 1796 roku przebywał w Stanach Zjednoczonych, a następnie w Paryżu, zdecydowanie odżegnywał się od jakichkolwiek powiązań z planami Napoleona. „ Nie sądźcie”, mówił , „że Bonaparte odbuduje Polskę. On myśli tylko o sobie. Nienawidzi wszystkich wielkich narodów, a jeszcze bardziej — ducha niepodległości. To tyran, którego jedynym celem jest zaspokojenie własnych ambicji. Jestem przekonany, że nie uda mu się stworzyć nic trwałego ”. Z pomocą swego sekretarza, Józefa Pawlikowskiego (1767—1829?), Kościuszko skomponował słynny tekst, zatytułowany Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość? (1800). Twierdził w nim, że trzymany w niewoli naród nie może liczyć na pomoc ze strony Francji ani żadnego innego obcego mocarstwa, ale musi zdać się wyłącznie na własne siły i możliwości [246] Autorstwo broszury pozostaje sprawą kontrowersyjną, ale identyczność poglądów Kościuszki i Pawlikowskiego nie dopuszcza żadnych spekulacji. Na temat legendy napoleońskiej w Polsce patrz A. Zahorski, Z dziejów legendy napoleońskiej w Polsce, Warszawa 1971 . Komentarze Kościuszki okazały się aż nazbyt prawdziwe. Legionów nigdy nie użyto do celów związanych z walką o niepodległość Polski. Pierwszy Legion został w 1799 roku zdziesiątkowany przez Suworowa w bitwie nad Trebbią; drugi — pod Marengo w roku 1800; Legia Naddunajska natomiast — wkrótce potem pod Hohenlinden.