Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Rezerwy odkomenderowano do akcji pacyfikacyjnych w okupowanych Włoszech, a w latach 1802—03 przyłączono je do ekspedycji wysłanej w celu stłumienia powstania murzyńskich niewolników na San Domingo. Żołnierze, którzy zaciągnęli się do służby w Legionach w nadziei na wyzwolenie Polski, znaleźli się na Karaibach w roli narzędzi kolonialnego ucisku. Umierali tysiącami na gorączkę bagienną, aż wreszcie garstka niedobitków poddała się Brytyjczykom. Zapanowało ogólne rozczarowanie. W 1801 roku w Luneville Napoleon zawarł pokój ze swoimi wrogami i wszelka agitacja na rzecz sprawy polskiej została natychmiast zakończona. Po pierwszej fali entuzjazmu wielu Polaków porzuciło wszelką nadzieję na ratunek za sprawą Napoleona. W kręgach arystokracji blask perspektywy przymierza z Francją przyćmiewała wiążąca się z nią groźba rewolucji społecznej. W Warszawie nie zapominano o zaletach sprawnej pruskiej administracji. W Petersburgu polityka zagraniczna dostała się pod kontrolę polskiego arystokraty, księcia Adama Jerzego Czartoryskiego (1770—1861), który snuł własne plany odbudowania zjednoczonej Polski pod egidą nowego cara, Aleksandra I [247] W. H. Zawadzki, Prince Adam Czarteryski and Napoleonic France, 1801—1805: a study in political attitudes, „Historical Journal”, XVIII (1975), s. 245—247; patrz także E. Halicz, Geneza Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1962. .

W tej sytuacji sprawy Polski zostały całkowicie podporządkowane rywalizacji między Napoleonem a koalicją. Każde mające powstać państwo polskie stałoby się z konieczności bardziej wyrazem równowagi sił niż woli ludu. W 1805 roku szala przechyliła się zdecydowanie na korzyść Napoleona. Francuzi zajęli Wiedeń. Armia rosyjska przemaszerowała przez ziemie polskie z jednego końca na drugi tylko po to, aby 5 grudnia 1805 r. ponieść wraz ze swymi austriackimi sprzymierzeńcami całkowitą klęskę w bitwie pod Austerlitz. 14 października 1806 r. pod Jena i Auerstadt rozbito w perzynę Prusaków. Zajęto Berlin. W listopadzie Louis Davout zdobył Poznań, Joachim Murat wszedł do Warszawy. Mocarstwa rozbiorowe zostały rozłożone na obie łopatki. Dąbrowskiego i Wybickiego — starych żołnierzy — skłoniono do wydania Odezwy do narodu polskiego . Gen. Józef Zajączek (1752—1826) przystąpił do formowania Legii Północnej, kolejnego polskiego legionu. Księcia Józefa Poniatowskiego namówiono do przyjęcia — po wielu wahaniach — dowództwa nad nowymi polskimi siłami zbrojnymi. Pierwsza wizyta Napoleona w Warszawie 19 grudnia 1806 roku doprowadziła do utworzenia Komisji Rządzącej, na której czele stanął Stanisław Małachowski, były marszałek Sejmu Wielkiego. Mimo to nie padła ani jedna aluzja na temat ostatecznych planów cesarza. W roku 1807 kampania przeciwko Rosjanom i Prusakom na Pomorzu i w Prusach Wschodnich nie przyniosła żadnych wskazówek co do jej celów politycznych. Po stoczonej w lutym 1807 r. nie rozstrzygniętej bitwie pod Iławą oraz po brawurowej obronie Kołobrzegu przez feldmarszałka Gneisenau Napoleon gotów był przekazać wszystkie swoje polskie zdobycze z powrotem w ręce Prus. Nawet po ostatecznym odparciu Rosjan w czerwcu w bitwie pod Frydlandem negocjacje z carem rozpoczynał z wyraźnym zamiarem przehandlowania Polski w zamian za inne ustępstwa terytorialne. Ale car odmówił zgody. Utworzenie Księstwa Warszawskiego pod auspicjami Francji, potwierdzone traktatem zawartym w Tylży w lipcu 1807 roku, wynikło z odmowy cara w sprawie objęcia zarządu nad ziemiami pruskiej Polski. Także przy tej okazji — jak przy wielu innych — o losie ziem polskich zadecydowali obcy negocjatorzy działający wyłącznie z myślą o własnych interesach. W oczach Polaków był to czwarty rozbiór.

Tereny Księstwa wykrojono z ziem zaboru pruskiego. W jego skład weszły południowe Prusy (Mazowsze i Wielkopolska) bez Gdańska, który uzyskał status Wolnego Miasta, i Prusy Nowo-Wschodnie bez okręgu białostockiego, który oddano Rosji. W 1809 roku, w wyniku wojny z Austrią, powiększono je o Kraków i „zachodnią Galicję” (Lublin, Zamość). W okresie swego największego zasięgu terytorialnego obszar Księstwa wynosił około 154 000 km2; liczyło 4,3 miliona mieszkańców, z których 79% stanowili Polacy, 7% zaś — Żydzi. Przy najlepszych chęciach można by je określić mianem kadłubowego państwa polskiego — bez dostępu do morza i bez żadnych szans na zjednoczenie wszystkich ziem polskich.

Nazwy „Polska” starannie unikano. (Patrz Mapa 7).

Mapa 7. Księstwo Warszawskie (1807—1815)

Francuską konstytucję Księstwa — powstałą przy znacznym udziale polskiej strony — podpisał Napoleon 21 lub 22 lipca 1807 roku w Dreźnie. Fryderyk August, król saski, został mianowany dziedzicznym księciem. Jego władzę określono niejednoznacznie jako „absolutną, pod protektoratem Związku Reńskiego”.

Fryderyk August był człowiekiem rozważnym i mówił po polsku, w Warszawie jednak pokazał się zaledwie cztery razy. On sam lub wicekról sprawował pełną władzę wykonawczą za pośrednictwem pięciu ministerstw, których dyrektorzy stanowili Radę, oraz prefektów stojących na czele sześciu, a później dziesięciu departamentów. Sejm miał być dwuizbowy, z mianowanym senatem i wybieralną izbą poselską; ministrowie nie mieli obowiązku zdawania mu sprawozdań ze swoich czynności. Podobnie jak działalność rad okręgowych poszczególnych prowincji, działalność ciał ustawodawczych miała być zredukowana do roli doradczej.

Niezależne sądy miały funkcjonować w oparciu o Kodeks Napoleoński. Językiem urzędowym miał być język polski.

W ramach tego systemu, przy stałej nieobecności monarchy, Prezes Rady Ministrów, światły Stanisław Kostka Potocki (1755—1821), oraz jego pięciu mianowanych kolegów mieli spore pole manewru. Politykę wybitnych członków Rady — księcia Józefa Poniatowskiego (1763—1813) w ministerstwie wojny, Stanisława Brezy (1752—1847), przede wszystkim zaś ministra sprawiedliwości — hrabiego Feliksa Łubieńskiego (1758—1848) — ograniczała nie tyle formalnie obowiązująca konstytucja, ile przeciągająca się obecność w mieście marszałka Davouta z 30 000 saskich żołnierzy oraz czujna troska francuskich rezydentów — Etienne’a Vincenta, Jeana Serry, Louisa Bignona i — od r. 1809 — wścibskiego arcybiskupa Dominique’a de Pradta.

Konstytucja wprowadzała radykalne zmiany w dziedzinie spraw społecznych. Artykuł 4, który zawierał stwierdzenie, że „wszyscy obywatele są równi w obliczu prawa”, jednym posunięciem obalał dawny system stanowy. Cztery proste słowa — „L‘esclavage est aboli” („znosi się niewola”) — kładły kres pańszczyźnie jako instytucji uświęconej przez prawo. Pociągnęły one jednak za sobą duże zamieszanie. Prawne przywileje szlachty nie zostały w sposób jednoznaczny uchylone, sama zaś konstytucja nie miała bezpośredniego wpływu na zmianę jej dominującej roli w społeczeństwie. Doraźnie sytuacja chłopów w gruncie rzeczy uległa pogorszeniu. Mimo dekretu o ziemi z 21 grudnia 1807 roku, który regulował sprawę stosunków między właścicielem a dzierżawcą, poczucie bezpieczeństwa byłego chłopa pańszczyźnianego znacznie się zmniejszyło. Niewielką pociechą była dla niego świadomość, że może teraz podpisać nową umowę ze swym byłym panem czy nawet zaskarżyć go w sądzie, skoro czyniąc to, ryzykował natychmiastową eksmisję wraz z utratą domu, ziemi i pracy. Na razie więc jedynym miejscem, dokąd mogli się udać nowo wyzwoleni chłopi, było wojsko.