Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Komisja Edukacji Narodowej, nazywana czasem „pierwszym ministerstwem oświaty w Europie”, została utworzona na polecenie Sejmu 14 października 1773 roku; działała do kwietnia roku 1794. Funduszy dostarczyły skonfiskowane majątki jezuitów; w ciągu dwudziestu lat działania pod przewodnictwem Ignacego Potockiego (1750—1809) Komisja powołała do istnienia dwa uniwersytety, 74 szkoły średnie oraz 1600 szkół parafialnych. Jej głównym celem było zastąpienie dogorywających i rozbitych szkół katolickich spójnym systemem szkół państwowych, dla których inspiracją byłyby świeckie i narodowe ideały. Komisja zastąpiła łacinę językiem polskim jako wykładowym w szkołach i na uniwersytetach, propagując jednocześnie szeroki wachlarz przedmiotów nauczania, od języków nowożytnych po nauki przyrodnicze, i mając na uwadze zarówno potrzeby jednostki, jak i wymagania stawiane przez państwo. Dziewczęta miały otrzymywać wykształcenie tak samo jak chłopcy. Do przestrzegania higieny i uprawiania sportu, do zgłębiania tajników sztuki czy nauki położnictwa zachęcano w tej samej mierze, co do studiowania ksiąg. Oprócz dawnych świąt kościelnych miano też przestrzegać świąt i rocznic narodowych. Nauczycieli miano kształcić w szkołach państwowych, a ich uposażenie miało być zgodne z ogólnonarodową siatką płac. W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego zadaniem było przygotowanie pełnego zestawu podręczników do wszystkich klas, opracowanych przez specjalistów z kraju i z zagranicy. Sekretarz Towarzystwa, były jezuita Grzegorz Piramowicz (1735—1801), sam napisał główny podręcznik dla nauczycieli szkół podstawowych, zatytułowany Powinności nauczyciela w szkołach parafialnych (1787), oraz ułożył pierwszą szkolną antologię poezji polskiej — Wymowa i poezja dla szkół narodowych (1792). Z innych ważniejszych podręczników warto wymienić: do matematyki pióra Simona L’Huillier z Genewy; do logiki autorstwa Francuza

Etienne Condillaca; do fizyki, napisany przez dyrektora Collegium Nobilium Jana Michała Hubego (1737—1807); do botaniki pióra proboszcza ciechanowieckiego, księdza Jana Krzysztofa Kluka (1739—96); gramatykę polską i łacińską Onufrego Kopczyńskiego (1735—1817); historię powszechną Kajetana Józefa Skrzetuskiego (1743—1806) i podręcznik do etyki pióra Antoniego Popławskiego (1739—99).

W trzeciej części swojej książki, adresowanej do uczniów zgłębiających podstawy „szacownego postępowania”, Popławski oświadczał śmiało, iż „wszyscy bez wyjątku urodziliśmy się wolni (…) i wszystkich nas jednoczą te same potrzeby, jakoż i wspólny udział w owocach niesionej sobie nawzajem pomocy”. Oświadczenie to, wydane drukiem w 1787 r., jest najlepszym dowodem, że duch postępu wyprzedzał w polskiej oświacie swoją epokę, gdy kraj przeżywał najczarniejszą polityczną tragedię. W owym czasie w rejestrach samych tylko szkół średnich Komisji zarejestrowanych było około 15 000 uczniów [177] T. Mizia, O Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa 1972; R. Dutkowa, Komisja Edukacji Narodowej: zarys działalności. Wybór materiałów źródłowych, Wrocław 1973; A. Jobert, La Comission d ‘Education Nationale en Pologne, 1773—1794, Dijon 1941; Ł. Kurdybacha, The Comission of National Education in Poland. 1773—1794, „History of Education”, II (1973), nr 2, s. 133—146. .

Osiągnięciom Komisji Edukacji Narodowej przyświecał patronat królewski.

Niezwykła energia Stanisława Augusta i otaczającego go kręgu ludzi w sferze działalności kulturalnej rodziła się z niemożliwości przeprowadzenia jakichkolwiek skutecznych reform we wszystkich innych dziedzinach. W ich ataku na monopol Kościoła w sprawach oświaty upatrywano najskuteczniejszego środka dla podkopania długoterminowych projektów partii konserwatywnej, której celem było zapobieżenie za wszelką cenę jakimkolwiek przemianom w Rzeczypospolitej.

Otoczenie króla było w pełni świadome nierównych szans, miało jednak nadzieję, że zwycięstwa na polu kultury okażą się trwalsze od długiej serii klęsk politycznych. Przemówienie króla do członków Komisji, wygłoszone w 1783 r., było pod tym względem wspaniałym proroctwem:

Wieleż już prac moich, wiele moich zamysłów, do polepszenia losu naszego wymierzonych, było nadaremnych. Ale to nie wygasi we mnie usilnej żądzy starania się, ile będę mógł, o dobro narodu. Póki tylko żyć będę, poty nie przestanę łożyć wszystkiego mego czasu i prac podejmować, i kosztu własnego łożyć dla Ojczyzny. Może iż Opatrzność, która nam już tyle goryczy zesłała, nie dopuści, jak mnie, tak i wam, za życia naszego cieszyć się szczęśliwym tych prac naszych skutkiem, może dopiero wtenczas z nich dla Ojczyzny wymkną korzyści, gdy nas kamień przywali grobowy. Ale gdy Ojczyzna taż będzie potem, co i teraz, gdy nasi potomkowie jej będą synami, będą Polakami, dość dla nas pobudki, abyśmy się przykładali do ich dobra. (…)

Nie mówmy tak: „Opuścił nas Bóg na zawsze”, ale mówmy: „Karze nas Bóg, martwi nas teraz, ale znać, że to ma wyniść na lepsze nasze” [178] Stanisław August Poniatowski, Pamiętnik spoleczno—historyczny, rok 1783, s. 329—332, cyt. w: R. Dutkowa, op. cit., s. 134—135. .

Szczególną troską otoczono uniwersytety. Na początku Komisja zajęła nieprzyjazne stanowisko wobec kadry profesorskiej Krakowa i Wilna, twierdząc, że profesorowie „tylko owijają głowy młodych ludzi łaciną niby kapuścianymi liśćmi”. Ale pod wpływem reformatorskiego zapału Kołłątaja ta wrogość szybko zbladła. Hugo Kołłątaj (1750—1812), młody kanonik przy krakowskiej katedrze, przedstawił w 1776 r. memoriał O wprowadzeniu dobrych nauk do Akademii Krakowskiej. W 1782 r. został mianowany rektorem. W r. 1780 Komisja przeprowadziła reorganizację i jednocześnie sekularyzację zarówno Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak i Akademii Wileńskiej. Każda z tych uczelni składała się teraz z dwóch kolegiów — Collegium Physicum i Collegium Moralium — z których pierwsze dzieliło się z kolei na trzy szkoły: matematyki, fizyki i medycyny, drugie zaś na szkoły teologii, prawa i literatury. W różnych okresach epoki rozbiorów to jednej, to drugiej z tych dwóch zreformowanych uczelni przypadało w udziale samotnie nieść kaganiec oświaty wśród potężnej powodzi przedsięwzięć podejmowanych przez rządy Rosji i Niemiec [179] Patrz W. Tokarz, Komisja Edukacyjna a Uniwersytet Jagielloński, „Przegląd Warszawski”, 1923, t. 3, s. 285—319; także M. Chamcówna, Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacyjnej, Wrocław 1957, t. 1,2. .

Duch Komisji Edukacji Narodowej unosił się ponad krajem jeszcze długo po jej rozwiązaniu. Przez kilka dziesięcioleci władze mocarstw rozbiorowych nie zwracały większej uwagi na szkoły w ich polskich prowincjach. Szczególnie rząd carski był dziwnie ospały. Na Litwie, Białorusi i Ukrainie szkoły polskie, powstałe przed rozbiorami, działały w dalszym ciągu. Polskie Liceum w Krzemieńcu na Wołyniu, założone w 1805 r., oferowało uczniom kursy na poziomie uniwersyteckim. W okręgu Uniwersytetu Wileńskiego, którego kuratorem był Adam Jerzy Czartoryski, działało 70 polskich szkół średnich oraz ponad tysiąc podstawowych.

W Księstwie Warszawskim i w Królestwie Kongresowym rozwój polskich szkół postępował bez poważniejszych zakłóceń. Komisja oświatowa Księstwa wprowadziła powszechną naukę na poziomie podstawowym. W r. 1820 studentów dla nowo założonego Uniwersytetu Warszawskiego (1816) dostarczały nie tylko rozliczne kolegia techniczne i zawodowe, ale także 1222 szkoły podstawowe i 35 szkół średnich, założonych przez poszczególne departamenty (po r. 1819 — województwa). Polski system oświatowy znacznie wyprzedzał w tym okresie wszystkie systemy istniejące na terytorium centralnej Rosji [180] N. Hans, Polish schools in Russia, 1772—1832, „Slavonic and East European Review”, XXXVIII (1959), s. 394—414. . W Prusach natomiast państwowy system oświaty był od samego początku nastawiony na upowszechnianie kultury niemieckiej; z wyjątkiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego (w okresie 1815—31) nie podejmowano żadnych prób w kierunku rozwoju odrębnego szkolnictwa polskiego. W Prusach nigdy nie było polskiego uniwersytetu. Od studentów chcących uzyskać wyższe wykształcenie automatycznie wymagano znajomości języka niemieckiego i musieli oni podejmować studia na uczelniach niemieckich. W Galicji oświata nadal pozostawała zdecydowanie w gestii Kościoła.