Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Droga Kościoła jest zatem usłana niejednoznacznościami. Nie ulega wątpliwości, że Kościołowi zdarzało się zawieść Naród. Nie ulega wątpliwości, że zdarzało mu się przymykać oczy na krzywdę społeczną i polityczną niesprawiedliwość. Nie ulega wątpliwości, że okazywał się czasem niegodny głoszonej przez siebie wiary. Nie ulega jednak również wątpliwości fakt najważniejszy: od stuleci Kościół rzymskokatolicki uosabia najdawniejsze i najbardziej wzniosłe ideały uświęcone tradycją polskich dziejów.

Kultura jest, mówiąc dosłownie, czymś, co można kultywować. W świecie biologii termin ten odnosi się do roślin, które można uprawiać na polu, lub do enzymów czy bakterii, które można hodować w laboratorium. W świecie spraw ludzkich dotyczy ogółu postaw, przekonań, zasad, wartości, założeń, odruchów, upodobań, umysłowych nawyków, umiejętności i osiągnięć, które odróżniają jedno społeczeństwo od drugiego i które mogą być przekazywane z pokolenia na pokolenie.

W życiu narodu polskiego — i innych mu podobnych — jest to najcenniejszy element narodowego dziedzictwa. Jest to jedyna rzecz, która niesie ze sobą zapowiedź wieczności [174] Istnieje szereg prac z dziedziny historii kultury polskiej; z prac w języku angielskim patrz: Manfred Kridl, A Survey of Polish Literature and Culture, Haga 1956; Wacław Lednicki, The Life and Culture of Poland as reflected in Polish Literaturę, Nowy Jork 1944; Czesław Miłosz, A History of Polish Literaturę, Londyn 1969. Z prac na temat oświaty w Polsce patrz: Historia wychowania, wyd. Łukasz Kurdybacha, Warszawa 1965, t. l, 2; Stefan Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie. Warszawa 1964. Najbardziej interesująca i skłaniająca do myślenia jest niewątpliwie praca Bohdana Cywińskiego Rodowody niepokornych, Kraków 1970, traktująca o polskiej krucjacie kulturowej z XIX wieku. .

Historycy rzadko zgadzają się ze sobą co do natury i źródeł kultury. Pisarze chrześcijańscy i postchrześcijańscy często dają do zrozumienia, że jest to coś pokrewnego duszy jednostki — coś wrodzonego, w cudowny sposób danego przez Boga, niepowtarzalnego, nieuchwytnego, a jednak wyraźnie rozpoznawalnego.

Marksiści utrzymują, że jest to emanacja sił społeczno-ekonomicznych — najwyższy produkt określonego stadium rozwoju, jaki osiągnęło dane społeczeństwo, wierząc, że kultura feudalna, kapitalistyczna czy socjalistyczna posiada prócz atrybutów artystycznych i intelektualnych także atrybuty materialne i organizacyjne.

Historycy orientacji pseudopsychologicznej i socjologicznej skłaniają się ku opinii, że kulturę można mierzyć, opisywać za pomocą kwestionariuszy i redukować do określonych „modeli”. Wszyscy jednakże zgodni są co do tego, że stanowi ona główną arenę dla konfliktów społecznych i politycznych. Każda grupa społeczna chce wykształcić swoje dzieci na swój własny obraz i podobieństwo. Każdy naród stara się uchronić własne wartości przed interwencją z zewnątrz. Każdy rząd ma nadzieję wyprowadzić swoich obywateli na ścieżki lojalności i ogólnej zgody. Na ziemiach polskich, których mieszkańcy mieli świadomość przynależności do różnych klas społecznych, narodów i państw, ludność musiała się stać przedmiotem najróżniejszych sprzecznych ze sobą roszczeń kulturowych.

Ci, którzy zachowali świadomość własnej odrębnej polskiej tożsamości, toczyli nieustępliwą walkę o obronę i rozwój kultury narodowej. W kraju, w którym fundamenty politycznej niezawisłości zostały podkopane już w połowie XVIII wieku, stanowiła ona często ostatnią linię obrony. Walka o polską kulturę zwracała się szczególnie ku dwóm grupom: ku wykształconej mniejszości, której świadomość narodowa była w pełni rozwinięta, oraz ku nieuczonym masom, w których świadomość przynależności narodowej czy politycznej trzeba było dopiero rozbudzić. Koncentrowała się na dwóch odrębnych, lecz wzajemnie ze sobą powiązanych kampaniach: pielęgnowaniu polskiego języka i kształceniu dzieci.

W odróżnieniu od innych języków Europy Wschodniej język polski już na długo przed rozbiorami był w pełni skutecznym instrumentem w służbie kultury.

W odróżnieniu na przykład od takich języków, jak czeski, słowacki czy ukraiński, których słownictwo i składnię musieli kształtować dziewiętnastowieczni gramatycy, czy język węgierski, którego można było używać tylko do określonych celów, polski język posiadał bogatą literaturę i był używany na co dzień przez wszystkie grupy społeczne we wszystkich dziedzinach sztuki, nauki i administracji. Jego rozwój poszedł dalej niż rozwój języka rosyjskiego i niemal dorównywał rozwojowi języka niemieckiego. Z całą pewnością można uznać, że do czasu rozwoju nowoczesnej techniki, jaki nastąpił pod koniec XIX wieku, był to jeden z ważniejszych języków Europy. Ważnym kamieniem milowym na jego drodze stało się wydanie w latach 1807—14 pierwszego zakrojonego na szerszą skalę słownika.

Jego autor. Samuel Bogumił Linde (1771—1847), pochodzący ze spolonizowanej rodziny szwedzkiej z Torunia, jako młody człowiek pracował w Bibliotece Załuskich. Jego Słownik języka polskiego do dziś pozostał pomocą dla wszystkich, którzy kiedykolwiek uczyli się po polsku [175] Por. A. Brückner, Dzieje języka polskiego. Warszawa 1925. Także A. P. Coleman, Language as a factor in Polish nationalism, „Slavonic and East European Review”, XIII (1934), nr 37, s. 155—172. .

Problem oświaty wysunął się na pozycję pierwszoplanową w polityce społecznej w ostatnich dziesięcioleciach dawnej Rzeczypospolitej; reformatorzy polityczni epoki oświecenia poświęcali mu wiele uwagi. W epoce wcześniejszej, w XVII wieku, Rzeczpospolita posiadała sieć 1500 szkół, pobudzanych do działania przez zdrową rywalizację między katolicką hierarchią a sektami protestanckimi. Do starszych fundacji — Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i Akademii Lubrańskiego w Poznaniu (1519) czy Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego (1558) — dołączyły liczne wybitne akademie różnowiercze — kalwińskie w Nieświeżu i w większości miast litewskich, braci czeskich w Lesznie, arian w Pińczowie i Rakowie, luteran na całym terytorium Prus — oraz kolegia zakładane przez jezuitów i pijarów. Ale w roku 1750 cała sieć znajdowała się już w stadium upadku. Dawne fundacje przeżywały agonię. Większość protestanckich akademii zamknęła podwoje. Zarówno jezuici, jak i pijarzy popadli w bezmyślną rutynę, mechanicznie wyuczając swych uczniów pozbawionych znaczenia gramatycznych formułek. Rolę kluczową w procesie odrodzenia oświaty odegrał ksiądz Stanisław Konarski (1700—73), swego czasu prowincjał zakonu pijarów, którego szerokie zainteresowania łączyły w jeden splot liczne wątki oświecenia.

Jako wydawca serii Volumina Legum (1732—39), poważnie przyczynił się do rozwoju badań prawniczych i ustrojowych; jako autor pracy O skutecznym rad sposobie (1760—63), włączył się w aktualną debatę polityczną; jako uczeń francuskich fizjokratów wreszcie — miał swój wkład w rozwój szeregu inicjatyw gospodarczych. W r. 1740 założył w Warszawie Collegium Nobilium dla kształcenia młodzieży szlacheckiej, w latach pięćdziesiątych zaś dokonał rewizji całego programu nauczania i filozofii oświaty swojego zakonu. Całe życie spędził na cierpliwym przygotowywaniu zmian, których nadejścia nie doczekał. W 1773 r., który był rokiem jego śmierci, nastąpiły dwa wydarzenia — wydalenie jezuitów oraz utworzenie Komisji Edukacji Narodowej — które otwarły przed oświatą zupełnie nowe perspektywy [176] W. J. Rose, Stanislas Konarski, Reformer of Education in Eighteenth Century Poland, Londyn 9. .