Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Nazwiska te tworzą jedynie skromny początek długiej listy anonimowych księży katolickich, którzy spędzali całe życie, pełniąc posługę w swoich parafiach i z bólem patrząc na nędzę swoich owieczek i opieszałość hierarchii. Jak można się było spodziewać, przeważająca większość nie buntowała się otwarcie, zachowując posłuszeństwo wobec tradycyjnego nakazu dyscypliny właściwej ich powołaniu. Ale ci, którzy decydowali się na bunt, występowali przeciwko złu społecznemu z furią, która często przewyższała gwałtowność wystąpień ich świeckich kolegów.

W okresie od 1864 do 1914 r. zesłano na Syberię ponad tysiąc polskich księży.

Panujące wśród nich nastroje trafnie oddaje napisany w 1842 r. List Ojca Świętego Grzegorza papieża do rolników i rzemieślników z Rzymu przysłany Piotra Ściegiennego. Ten polityczny traktat, ukryty pod przebraniem rzekomej encykliki nieszczęsnego papieża Grzegorza XVI, był przeznaczonym dla szarego człowieka przewodnikiem po zasadach chrześcijańskiego socjalizmu oraz listą szczegółowych postulatów programu rewolucji społecznej:

Idźcie i nauczajcie narody — są słowa Chrystusa.

Ja, Grzegorz papież, w imię Jezusa Chrystusa syna Boga żywego temu, kto ten list z uwagą przeczyta tub pięć razy z uwagą słuchać będzie, nadaję 15 lat odpustu.

W imię Ojca i Syna i Ducha św. Amen. (…)

Wołałem już do tych, którzy was uciskają, aby was uznali za ludzi i nie uciskali was pańszczyzną, czynszami i rozmaitymi daninami; prosiłem nawet waszych królów, aby was nie przeciążali podatkami, na wojny jak bydło na rzeź nie pędzili i nie wytaczali waszej krwi dla swego interesu, (…) lecz serca ich zatwardziałe [głosu mego za wami przyjąć nie chcą]

(…).

Wy, moje dzieci, nie wiecie, co to jest szczęśliwość. Urodzeni w niewoli, sądzicie, że was Bóg na to stworzył, abyście żyli w niedostatku i nędzy, cierpieli głód i zimno, pracowali nie dla siebie, ale dla panów, żyli w najgrubszej ciemnocie (…).

Otóż powiadam wam, że Bóg stworzył wszystkich ludzi, a zatem i was, abyście wolni używali wszystkich darów boskich, nie żyli w niedostatku i nędzy, nie cierpieli głodu i zimna, pracowali jedynie dla siebie, dla swoich żon i dzieci, dla starców i kalek (…).

Bóg, moi bracia, dał wam ziemię, dał wam wolę, rozum i pamięć, dał wam wszystko, co jest potrzebne do wygodnego i szczęśliwego życia (…), jeżeli biednymi jesteście, to nie z woli

Boga, ale z woli własnej lub z woli złych ludzi (…).

Przykazuje zaś Bóg, abyście bliźniego swego kochali tak jak siebie (…).

Bliźnim naszym jest każdy człowiek, czy katolik czy Żyd, czy Polak czy Rusin, czy Moskal czy Niemiec, czy żołnierz czy rzemieślnik, czy chłop czy pan, bo wszyscy ludzie są sobie braćmi, powinni się więc kochać jak przyjaciele.

Nieprzyjacielem waszym jest ten człowiek, który pragnie waszego nieszczęścia (…).

Nieprzyjaciele wasi nie są tak liczni, jest ich nawet tak niewielu, możecie im dać radę. Trzeba tylko chcieć.

Jeżeli jeden drugiego bronić będziecie od napaści, obronicie się. A jeżeli jeden drugiego nie będzie bronił,ale obojętnie będzie patrzył na krzywdę bliźniemu wyrządzaną — wszyscy zginiecie (…).

Widzicie lub słyszycie, że sąsiada, bliźniego waszego, na pańszczyźnie bijąnie pomagajcie tym okrutnym katom pastwić się nad biednym człowiekiem, ale go brońcie, bo co on dziś cierpi, wy jutro, a może dziś jeszcze cierpieć będziecie (…).

Wy panów żywicie i okrywacie, a panowie w nagrodę dla nich waszej pracy pogardzają wami, nazywają was chamską duszą, psem, hyclem, złodziejem (…). Tak być nie powinno (…).

Powinno być zaś tak:

l. każdy gospodarz mający żonę i dzieci powinien mieć swój kawał ziemi (…).

(…)

3. każdy gospodarz powinien mieć własny dom, stodołę i oborę, własne bydło, własne sprzęty rolnicze.

4. każdy człowiek powinien umieć czytać i pisać (…).

Powiecie: jeżeli my powinności opłacać lub odrabiać nie będziemy, przyjdą żołnierze i przymuszą nas.

— Żołnierze, moi bracia, nie powinni was do tego przymuszać. Któż są ci żołnierze, których się tak boicie? Są to wasze dzieci, wasi bracia, wasi krewni, wasi przyjaciele (…).

Żołnierze powinni odstąpić panów i królów jako nieprzyjaciół rodu ludzkiego, a trzymać z chłopami (…).

Skończą się niedługo, kochani bracia, wojny; człowiek człowieka nie będzie zabijał.

Jeszcze jedną wojnę odbyć będziecie musieli, wojnę sprawiedliwą, bo w obronie życia własnego, w obronie życia waszych żon i dzieci, w obronie życia waszych bliźnich prowadzić ją będziecie, w obronie waszej wolności, waszych praw podniesiecie ją (…).

Przyszła wojna będzie nie chłopów z chłopami, nie ubogich z ubogimi, ale chłopów z panami, ubogich z bogatymi, uciśnionych i nieszczęśliwych z ciemięzcami i w zbytkach żyjącymi. (…) staną chłopi, rolnicy; rzemieślnicy, Polacy i Rosjanie, z jednej strony, a panowie i królowie, Polacy i Rosjanie, z drugiej strony, i chłopi będą strzelali nie do chłopów, ale do panów (…).

Wiecie, że pan trzyma za panem, Żyd za Żydem; niechże biedny i nieszczęśliwy trzyma za biednym i nieszczęśliwym (…).

Panów i księży, którzy by was namawiali trzymać stronę monarchów, nie słuchajcie (…).

Dobrych panów słuchajcie i kochajcie jak samych siebie, bo oni wiele dobrego dla was robią. (…)

Powinniście się, kochane dzieci, przekonać, że ja, Grzegorz papież, (…) pragnę, gorąco pragnę waszego szczęścia. Dlatego nakazuję wam w imię Jezusa Chrystusa Syna Boga Żywego, abyście zachowali i dopełnili to, co wam tu z rozkazu samego Boga zalecę:

Po pierwsze: (…) abyście gorzałki zupełnie nie pili dotąd, dopóki nie pokonacie nieprzyjaciół waszych. (…)

Po wtóre: (…) aby w każdej wsi chociaż jednego chłopa oddać na naukę do księdza lub organisty (…)

Po czwarte: Ponieważ królowie, urzędnicy, panowie—dziedzice i oficerowie, wielu nawet księży nie chcą was widzieć wolnymi (…),

(…) najsurowiej wam nakazuję, abyście tego listu nie czytali człowiekowi nieznajomemu sobie, człowiekowi pijakowi, abyście o tym liście nie powiadali ani go nie pokazywali:

szynkarzom, lokajom, pisarzom, ekonomom, żołnierzom nieznajomym, panom organistom, księżom nawet, a szczególniej wójtom i burmistrzom (…).

Należy, powiadam wam, abyście wszyscy zrozumieli i poznali wszyscy własne dobro, własny interes, własne szczęście, a dopiero go otrzymacie, kiedy się wszyscy razem o nie dopomnicie. (…)

Spodziewam się, moje kochane dzieci, iż zachowacie moje rady, które tu dałem wam, a w spokojności i uległości będziecie się usposabiali do wielkiej zmiany, jaka niedługo na waszą korzyść nastąpi [163] W. Diaków, Piotr Ściegienny i jego spuścizna. Warszawa 1972. Tekst Listu Ojca Świętego, Papieża Grzegorza, do rolników i rzemieślników z Rzymu przysłany, s. 238—263; T. Rek, Ksiądz Eugeniusz Okoń, Warszawa 1962. .

Nagrodą za trudy była dla Ściegiennego bezterminowa zsyłka na ciężkie roboty na Syberię [164] Ksiądz Ściegienny wrócił do kraju w 1871 r. (przyp. red.). . Ale słuch o nim nie zaginął. Ballady o księdzu Ściegiennym śpiewano na wsiach w Lubelskiem jeszcze w XX wieku.