Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Tkwiąc niby między młotem a kowadłem między superkonserwatywną postawą Watykanu, z jednej strony, a radykalnymi tendencjami niższego kleru, z drugiej, polscy biskupi nie mieli dużego pola politycznego manewru. W warunkach, jakie panowały od połowy XVIII wieku, było rzeczą wielce nieprawdopodobną, aby jakikolwiek duchowny o niezależnym umyśle został wyniesiony w szeregi episkopatu. W ostatnich dziesięcioleciach życia starej Rzeczypospolitej większość biskupów była opłacana przez Katarzynę II. W XIX wieku hierarchię ściśle wiązały z panującą elitą cesarstw więzy społeczne i rodzinne. Jej członkowie rodzili się z wrogim nastawieniem w stosunku do radykalnej polityki wszelkiego autoramentu. Co więcej, zdawali sobie dobrze sprawę z tego, że otwarte wyrażanie własnego zdania szybko skończy się pozbawieniem ich wszelkich wpływów. Los biskupów Załuskiego i Sołtyka, zesłanych w r. 1767 do Rosji na polecenie Repnina, był stałym memento dla niedoszłych męczenników, a wizja pustych biskupich tronów, przekazywanych pod zarząd świeckich urzędników, skłaniała do głębokich przemyśleń każdego, kto cenił sobie własną pozycję. Austriacy utrzymywali wakat na krakowskiej stolicy biskupiej przez 38 lat — od usunięcia z niej w r. 1835 biskupa Karola Saryusza Skórkowskiego (1768—1851). Urząd metropolity warszawskiego był obsadzony tylko przez osiem lat w okresie między rokiem 1829 a 1883, urząd metropolity wileńskiego zaś —jedynie przez 17 lat w ciągu stulecia od 1815 do 1918 r. Zaledwie jeden na każdych 15 biskupów sufraganów przewidzianych postanowieniami rosyjskiego konkordatu z 1847 r. rzeczywiście objął swój urząd w okresie, w którym obowiązywał dokument. Jeszcze bardziej upokarzająca była carska praktyka obsadzania wysokich stanowisk kościelnych ludźmi mianowanymi ze względów wyraźnie politycznych, bez aprobaty Rzymu. Wyniesienie Gabriela Podoskiego (1719—77) do godności prymasa Polski przez Katarzynę II miało dokładnie taką samą wymowę, jak powołanie przez nią Stanisława Bohusza—Siestrzeńcewicza (1731—1826), byłego luterańskiego kapelana w armii rosyjskiej, na urząd metropolity mohylewskiego, czy też nominacja niejakiego Józefa Siemaszki (zm. w r. 1868), niepohamowanego karierowicza, którego Mikołaj I mianował unickim biskupem Wilna i naczelnym administratorem Kolegium Unickiego. Tego rodzaju nominacje były obliczone na rozbicie wewnętrznej jedności Kościoła. Większość polskich biskupów żyła zatem w atmosferze słabo zamaskowanego zastraszenia. Wielu ulegało presji. Niektórym — zwłaszcza na terenie Prus — udawało się osiągnąć skuteczny kompromis z rządzącą nimi władzą polityczną. Ignacy Krasicki (l 735—1801), biskup warmiński, a potem prymas Polski, zręcznie dzielił swój czas między dwór Stanisława Augusta, gdzie zdobył sobie pozycję wybitnego przedstawiciela literatury polskiego oświecenia, oraz dwór w Berlinie, gdzie bywał częstym gościem pruskich królów. Nieco później, w okresie I wojny światowej, arcybiskup — a następnie kardynał — Aleksander Kakowski (1862—1938) spełniał rolę powolnej marionetki w niemieckiej Radzie Regencyjnej. Liczba polskich prałatów, którzy wybrali ścieżkę oporu, nie była zbyt wielka.

Mimo to episkopat miał swój wkład w listę patriotów i męczenników. W okresie represji, jakie towarzyszyły powstaniu styczniowemu, najdrobniejsza oznaka dysydenctwa mogła wywołać najstraszliwsze konsekwencje. W 1863 r. biskup wileński, Adam Krasiński (1810—91), został w trybie przyspieszonym skazany na dwadzieścia lat zesłania w głąb Rosji za to, że śmiał wystąpić z propozycją podjęcia się roli mediatora między carem i powstańcami. Podobny los spotkał arcybiskupa warszawskiego, Zygmunta Felińskiego (1822—95), mianowanego osobiście przez Aleksandra II, za poruszenie kwestii autonomii Polski w prywatnym liście do cara, który na skutek przecieku trafił do francuskiej prasy [165] O ks. Felińskim patrz B. Cywiński, Rodowody niepokornych, Kraków 1970, s. 247, gdzie przytoczono tekst jego listu do „Le Moniteur” z 15 marca 1862. Cywiński optymistycznie określa sytuację Kościoła polskiego w XIX wieku jako Julianizm”, widząc w nim instytucję uparcie stawiającą opór represjom ze strony świeckich władców—apostatów; ibidem, s. 262 i nn. . W 1868 r. biskupa płockiego, Wincentego Popielą (1825—1912), deportowano za to, że sprzeciwił się narzuconym kandydaturom świeckich delegatów do Świętego Kolegium. W 1869 r. biskup augustowski. Konstanty Łubieński (1825—69), zmarł na skutek złego traktowania w transporcie zesłańców do Rosji. Polska hierarchia w prowincjach wschodnich cierpiała jeszcze dotkliwiej podczas rewolucji rosyjskiej. Arcybiskup Jan Cieplak (1875—1926), ostatni katolicki metropolita mohylewski, został aresztowany przez bolszewików i zmarł wkrótce po powrocie z sowieckiego więzienia. Monsignore Konstanty Romuald Budkiewicz (1867—1923) z Wilna został — podobnie jak wiele anonimowych ofiar spośród niższego kleru — po prostu zastrzelony [166] Patrz J. Kucharzewski, Od białego caratu do czerwonego. Warszawa 1925, t. 1—2; C. M. Young, The Moscow Trial of Archbishop Cieplak, Chicago 1957. .

Pod koniec XIX wieku, mimo że Kościół katolicki trzymał się swojej konserwatywnej filozofii społecznej, był on w coraz większym stopniu wciągany we wszelkiego rodzaju posunięcia społeczne i kulturalne, a wreszcie — w politykę partyjną. Tradycyjne akcje dobroczynne na rzecz chorych, biednych i młodych rozszerzano, obejmując nimi fabryki, związki zawodowe oraz kręgi dziennikarskie i intelektualne. Chadecję założono w 1902 r. jako przeciwwagę dla rosnącej popularności socjalizmu i dla osłabienia wpływów Narodowej Demokracji Dmowskiego. Organizacja ta powstała w Wielkopolsce jako produkt uboczny konfliktu dotyczącego języka wykładowego w szkołach i dała początek narodzinom pokrewnych organizacji na terenie rosyjskiej Polski (Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich, r. 1905) i w Galicji (Stronnictwo Chrześcijańsko-Socjalne, r. 1908).

Pod względem liczebności chadecja wkrótce zdobyła sobie dominującą pozycję wśród polskiej klasy robotniczej, zwłaszcza w Wielkopolsce i na Śląsku. Wśród jej czołowych postaci znaleźli się: Wojciech Korfanty, Karol Popiel i biskup Stanisław Adamski (1875—1967). Jej głównymi organami prasowymi były „Polonia”, „Rzeczpospolita” i „Głos Narodu”. Nastąpił okres prawdziwego odrodzenia polskiego katolicyzmu. Znalazłszy się w samym sercu konfliktu społecznego, młodzi działacze katoliccy zostali zmuszeni do ponownego przemyślenia intelektualnych podstaw swojej wiary i do ponownego zdefiniowania własnych celów.

Wśród ogółu społeczeństwa zapanował kult św. Franciszka z Asyżu, którego Fioretti ukazały się właśnie w polskim przekładzie pióra Leopolda Staffa, zaspokajając żywą potrzebę przywrócenia cnót chrześcijańskiej prostoty i pokory w skomplikowanym, butnym i pogańskim świecie. W programie seminariów — zwłaszcza prowadzonych przez polskich dominikanów — nastąpiło żywe odrodzenie filozofii tomistycznej, które w pierwszych miesiącach niepodległości w 1918 r. zaowocowało założeniem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego [167] N. Cieszyński, Uniwersytet lubelski: jego powstanie i rozwój, Poznań 1924. .

Afirmacja właściwych katolicyzmowi cnót nadała nowy wymiar polskiemu życiu intelektualnemu. Takie dzienniki jak „Prąd” czy wychodzący w Krakowie jezuicki „Przegląd Powszechny”, a także pisarze i teolodzy, jak Walery Gostomski (1854—1915) czy Jacek Woroniecki (1879—1949), odżegnywali się od klerykalnego konserwatyzmu w tej samej mierze, co od „bezbożnego socjalizmu” czy „pozbawionego uczuć nacjonalizmu”. Nowe pokolenie katolickich intelektualistów, które pojawiło się na scenie życia publicznego przed I wojną światową, zajęło postawę neutralną w toczącej się debacie między socjalistami i nacjonalistami, między Piłsudskim a Dmowskim, między lewicą a prawicą. Obrażały ich bluźniercze mesjanistyczne metafory powstańców i ich wizje „Polski — Chrystusa narodów”, wprawiały w zakłopotanie ksenofobiczne, a nierzadko i antysemickie oświadczenia szowinistów. Chrześcijańskie miłosierdzie i lojalność w stosunku do Rzymu nie tylko kazały im wznosić się ponad małostkowe interesy narodowościowej polityki, ale również zapewniały określony moralny punkt widzenia wobec wszystkich spraw o doniosłym znaczeniu. Na przestrzeni XX wieku, wraz ze stałym spadkiem akcji polskiego nacjonalizmu i polskiego socjalizmu, oni i ich następcy wyłaniali się stopniowo jako najsilniejszy i najbardziej niezależny element polskiej inteligencji. Bez nich Kościół rzymskokatolicki nie mógłby absolutnie aspirować do swej obecnej roli bastionu niekomunistycznej kultury i centrum lojalnej opozycji [168] Patrz przyp. 2, rozdz. I, s. 514 (przyp. tłum.). .