Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Drugie miejsce zajmowała kultura katolicka. Kościół nie pozostawił zadania krzewienia wiary łasce ślepego przypadku. Przeważająca większość polskich dzieci była ochrzczona i przeszła katechizację przygotowującą je do przyjęcia Pierwszej

Komunii św. Nawet ci, którzy później mieli odrzucić wiarę, znali doskonale język, naukę i praktyki religii katolickiej.

Trzecią subkulturę można by określić mianem „imitacji Zachodu”. Bezpośrednią reakcją Polaków na strawę kulturalną dostarczaną im przez oficjalne źródła było od dawna szukanie natchnienia w kulturze Zachodu. Zarówno w dziedzinie literatury, jak i idei politycznych, w muzyce, sztuce i modzie, w kulturze materialnej i w technice, to, co powstawało w Londynie, Paryżu, Rzymie czy Nowym Jorku, było automatycznie uważane za lepsze od wszystkiego, co narodziło się w Europie Środkowej czy Wschodniej. Sam już polski język, którego nigdy nie ociosywano siekierą rodzimego puryzmu, jest pełen wszelkiego rodzaju zapożyczeń z języków romańskich i zachodnioeuropejskich.

Czwartym, i być może najważniejszym, składnikiem polskiej kultury była kultura literacka. Na przestrzeni XIX wieku literatura polska poruszała wszystkie problemy epoki i uprawiała wszystkie znane jej gatunki literackie. Polska nie liczyła się być może na politycznej arenie świata, ale pod względem literatury pozostała wielką siłą, ustępując pierwszeństwa w Europie jedynie wielkiemu wiekowi literatury niemieckiej i rosyjskiej. Co więcej, w wyniku upowszechnienia oświaty wykształcony Polak mógł się teraz podzielić swymi myślami i zainteresowaniami z szeroką publicznością czytelniczą. Obniżenie procentu analfabetów z 33% w r. 1921 do 18% w r. 1937, które dokonało się za czasów sanacji, jest pod tym względem osiągnięciem o kapitalnym znaczeniu.

Skoro żadna z głównych subkultur nie zawdzięczała niczego byłym mocarstwom rozbiorowym, można uznać niewątpliwy sukces trwającej przez ponad dwa stulecia polskiej krucjaty kulturalnej. Domieszki elementów niemieckich i rosyjskich, niegdyś tak ważne dla polskiej kultury, zostały w znacznej mierze usunięte.

Z czysto narodowego punktu widzenia jest to ogromne zwycięstwo. A jednocześnie nie da się zaprzeczyć, że pod pewnymi względami kultura polska uległa zubożeniu. Zniknęło wiele z kosmopolitycznego, wielojęzycznego i międzynarodowego zabarwienia kultury wcześniejszych pokoleń. Ograniczenie się wyłącznie do języka polskiego, który przestał już być narzędziem międzynarodowej komunikacji nawet na terenie Europy Wschodniej, przyczyniło się do odizolowania społeczeństwa polskiego od reszty świata. Jeżeli przed I wojną światową wykształcony Polak obracał się na co dzień w kołach, w których oprócz języka polskiego używano języków niemieckiego, rosyjskiego i francuskiego, to jego potomek z czasu II wojny światowej musiał się już zadowolić ograniczonymi źródłami informacji przepuszczonej przez filtr ocenzurowanego tłumaczenia albo też ślęczeć godzinami nad podręcznikiem Eckersieya Język angielski dla cudzoziemców . „Ilościowemu” triumfowi polskiej kultury towarzyszyły zatem ograniczenia „jakościowe”.

Na przestrzeni wieków poprzedzających okres rozbiorów Rzeczpospolita Polski i Litwy przyciągnęła stopniowo największą w Europie społeczność żydowską.

Rozrastała się ona o wiele szybciej niż jakakolwiek inna grupa społeczna. Największe katastrofy — bunt Chmielnickiego i masakra pod Humaniem — tylko na pewien czas zahamowały jej rozwój. Ogólna liczba Żydów w Polsce wzrosła z około 200 000 w chwili narodzin Rzeczypospolitej w 1569 roku do niemal 800 000 w chwili jej upadku. W XIX wieku ziemie podzielonej rozbiorami Polski były największą na świecie przystanią dla zasobów siły roboczej i intelektualnego dynamizmu Żydów; w czasie gdy wielki exodus do Ameryki sięgnął szczytu, na ziemiach polskich żyło już 4/5 wszystkich Żydów świata. Mówiąc słowami Responsy nr 73 wybitnego krakowskiego rabina Mosze Isserlesa Remu (1510—72): „ lepiej żyć o suchym chlebie, ale żyć w spokoju w Polsce ”. Według jednego z żartów słownych, tak ulubionych przez hebrajskich mędrców, Polin, czyli Polska, miało pochodzić od pohlin , co się tłumaczy „tu się odpoczywa” [184] Najdostępniejszym źródłem wiarygodnej informacji o polskich Żydach są hasła w: Encyclopedia Judaica, Jerozolima 1971, patrz zwłaszcza „Poland”, t. 13, s. 710—790. Standardowe opracowanie Semena M. Dubnowa The History of the Jews m Russia and Poland, Filadelfia 1916—20, t. 1—3, nadal pozostaje użyteczne mimo swej tendencyjności. Patrz także Michel Borwicz, A Thousand Years of Jewish Life in Poland, Paryż 1955; Bernard Weinryb, The Jews of Poland, Filadelfia 1973, oraz Irving Howe, Worid of our Fathers: the Jews of Eastern Europe, Nowy Jork 1976. .

Na skutek zmieniających się warunków politycznych termin „polski Żyd” nabrał z czasem różnych konotacji. W swym pierwotnym znaczeniu określał on po prostu żydowskich mieszkańców byłego państwa polskiego i obejmował także ludzi, którzy zaczęli o sobie myśleć niejako o „polskich” Żydach, lecz jako o Żydach „rosyjskich”, „galicyjskich” czy nawet „niemieckich”. W czasach późniejszych odnosił się albo do obywateli żydowskich odrodzonych Rzeczypospolitych Polskich, albo do tego sektora żydowskiej ludności zamieszkującej kraje Europy Wschodniej, który wtopił się w polską kulturę i przyswoił sobie polski język.

Na przestrzeni XIX wieku społeczność żydowska była poddana działaniu tych samych sił powodujących radykalne przemiany, które dotykały wszystkich pozostałości umarłej Rzeczypospolitej. Pod wieloma względami przemiany te postępowały równolegle do przekształceń zachodzących w całej polskiej społeczności. Z początku los Żydów koncentrował się wokół ustroju stanowego dawnego królestwa; byli stanem, którego stare przywileje prawne były skazane na zagładę.

Pod koniec zaś był to już nowożytny naród, złączony jedynie więzami wspólnych początków i wspólnej tożsamości. Jak w przypadku wielu innych grup społecznych, żeby móc zbudować nowy ład, trzeba było najpierw zburzyć stary. Przy tej okazji wiele z elementów starego ładu znikało na zawsze. Zamiast się zmniejszać, rosło zamieszanie i niepewność. Równouprawnienie niekoniecznie oznaczało wyzwolenie, o czym mieli się przekonać także chłopi.

Równouprawnienie Żydów postępowało w różnym tempie i przebiegało na różne sposoby w każdym z trzech zaborów. Bezpośrednio po wydarzeniach roku 1763 zarówno Fryderyk Wielki, jak i Maria Teresa zaczęli od wypędzenia rzesz ubogich Żydów z powrotem do Polski, dokonując w ten sposób posunięcia, które miało „ochronić” ich nowych chrześcijańskich poddanych. W Galicji doniosłe reformy rozpoczął w 1782 r. Józef II, który uważał autonomię Żydów za anachronizm. Wprowadzając państwowy system oświaty i służbę wojskową oraz znosząc kahały, monarcha miał na celu włączenie Żydów w główny strumień życia publicznego i niemieckiej kultury. W Rosji, po okresie niezdecydowania, Katarzyna II podjęła realizację prostszego planu, który polegał na trzymaniu Żydów z dala od reszty ludności. W 1786 r. wprowadziła ograniczenie osadnictwa Żydów do terenu miast, a od roku 1791 — do strefy zakreślonej linią osiedlenia, która w ciągu kolejnych dziesięcioleci stopniowo się rozszerzała, obejmując 25 zachodnich guberni cesarstwa. Z wyjątkiem Krymu i Besarabii, obszar wyznaczony linią osiedlenia, tak jak go ostatecznie określono w 1835 r., w znacznej mierze pokrywał się z obszarem oderwanym od Polski i Litwy i przyłączonym do Rosji. W Księstwie Warszawskim spod postanowień dekretu z 1807 roku o wolności osobistej, który kładł ostateczny kres poddaństwu, wyłączono Żydów; dekretu tego nigdy zresztą w pełni nie wprowadzono w życie. W Prusach, gdzie Fryderyk II objął ograniczoną ochroną zamożnych Żydów reprezentujących pewne określone zawody, pełne równouprawnienie obywatelskie wprowadzono w 1812 roku. Tak więc pod koniec epoki napoleońskiej nadal utrzymywało się szereg niejednoznaczności i przeszkód prawnych. W Królestwie Kongresowym — podobnie jak w Prusach — przyznaniu Żydom równych praw obywatelskich w 1822 roku towarzyszyło zniesienie kahałów. Inne ograniczenia — na przykład klauzule De non tolerandis Judaeis w statutach miejskich — utrzymały się do r. 1862. W prowincjach pruskich uzyskanych później, na mocy traktatu wiedeńskiego, zasadę równouprawnienia Żydów wprowadzono w życie dopiero w 1846 roku; w Austrii zwlekano z nią aż do roku 1848, a w niektórych aspektach szczegółowych — do roku 1867; w posiadłościach cara nigdy jej na stałe nie ustanowiono. W cesarstwie rosyjskim drakońskie środki wprowadzone przez Mikołaja I złagodzono na krótko podczas panowania Aleksandra II; po objęciu tronu przez Aleksandra III szybko je jednak przywrócono. Zgodnie z prawem z maja 1882 roku przepisy dotyczące terenów objętych linią osiedlenia miały być ściśle przestrzegane; Żydom zabroniono dostępu do wyższych stanowisk w armii i aparacie biurokracji; nie wolno im było kupować ziemi; ograniczano im dostęp do nauki na poziomie średnim i wyższym, do pewnych zawodów oraz do stanowisk w lokalnych organach rządowych. Przyszłe złagodzenia ograniczeń, wprowadzone w latach 1905—06, nie zdążyły jeszcze nabrać mocy, gdy całe cesarstwo zostało zmiecione z powierzchni ziemi. Tak więc, jeżeli w dawnej Rzeczypospolitej synowie Izraela mieli czasem uczucie, że są niewolnikami w ziemi egipskiej, to w Rosji wiedzieli z całą pewnością, że zostali uprowadzeni w niewolę babilońską. (Patrz Mapa 6).