Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Mapa 6. Tereny osadnictwa żydowskiego w Rosji

Na terenie wszystkich trzech zaborów narzucenie ludności żydowskiej instytucji pozostających pod zarządem najwyższej władzy państwowej miało wpływ na każdą dziedzinę ich życia. Stopniowe ograniczenie jurysdykcji kahału i wzrost znaczenia władz państwowych oznaczały, że po raz pierwszy w dziejach Żydzi stali się w pełni obywatelami krajów, w których żyli. Podczas gdy w Rzeczypospolitej Polski i Litwy sami kierowali własnymi sprawami, teraz musieli przyjąć obywatelską tożsamość podobną do tożsamości członków innych grup ludności. Z jednej strony bowiem, ściągali na siebie gniew biurokracji i niechęć innych podatników oraz poborowych. Z drugiej strony zaś, aby móc się stać podatnikami i poborowymi, musieli najpierw pojawić siew urzędowych rejestrach; natomiast aby się pojawić w rejestrach, musieli otrzymać nazwiska. W Austrii i Rosji rejestracja trwała od 1791 roku; w Prusach — w skład których wchodziła w owym czasie Warszawa — przeprowadzono ją na mocy Judenreglement z 1797 r. W Galicji i w Prusach Żydom często nadawano nazwiska według nakazu niemieckich urzędników, którzy traktowali tę procedurę jako okazję do zademonstrowania swego bardzo ograniczonego poczucia poetyckiej inwencji. W ten sposób dano światu Apfelbaumów, Rosenblumów, Weingartenów, Goldfarbów, Silbersteinów, Schwartzkopfów i Weissmannów. W rosyjskiej strefie osiedlenia Żydzi często przyjmowali jako nazwisko nazwę rodzinnego miasta lub — jak wyzwoleni niewolnicy amerykańscy — nazwisko szlacheckiego właściciela majątku, w którym mieszkali. Tak więc obok Warschauerów, Wienerów, Posnerów, Minskerów i Pinskerów, pojawiali się żydowscy Potoccy, żydowscy Czartoryscy i żydowscy Wiśniowieccy.

Urzędową wrogość wyrażano na różne sposoby. W Galicji praktyki religijne obłożono specjalnymi podatkami. Podatek od świec oraz opłata ściągana na podstawie list obecności w synagogach były dla Żydów karą za ich przywiązanie do religii. W Królestwie Kongresowym podatek od alkoholu uderzał ze szczególną siłą w żydowskich arendarzy. W Rosji po roku 1805 werbowanie rekruta często przybierało formę masowej deportacji żydowskiej młodzieży męskiej z określonych roczników do odległych garnizonów cesarstwa. Żydowskie miasta położone w strefie osiedlenia poddawane były pod tym względem takim samym brutalnym praktykom, jak osady drobnej polskiej szlachty. Za panowania Mikołaja I na żydowskich rekrutów wywierano silną presję, starając się ich nakłonić do poddania się chrztowi. Ponawiano próby zdławienia żydowskiej oświaty. W 1835 r. wydano formalny zakaz używania języka hebrajskiego w szkołach i oficjalnych dokumentach; zarządzenie to nie przyniosło jednak natychmiastowych skutków na szerszą skalę. W drugiej połowie wieku rusyfikacja życia publicznego dotknęła Żydów w stopniu nie mniejszym niż Polaków. Lokalne pogromy, które nastąpiły po ogłoszeniu praw majowych, były organizowane w znacznej mierze przez rządowych prowokatorów. Pojawienie się popieranych przez policję band zwanych czarnymi sotniami, których zadaniem miało być podszczuwanie Żydów, było tylko najwyższym wyrazem głęboko zakorzenionego w oficjalnych kręgach przeświadczenia, że każdy Żyd może się okazać nielojalny.

Ruchliwość społeczna znacznie wzrosła. Żydowskie rodziny nie były już przywiązane do getta i mogły próbować przenosić się na przedmieścia, na wieś czy nawet do innych krajów. W Galicji często mawiano żartem, że jedyną udaną wyprawą roku 1848 był Długi Marsz Żydów dwukilometrową trasą wiodącą z Kazimierza do Krakowa. W rosyjskiej Polsce, w Warszawie i Łodzi, bogate rodziny żydowskie opuszczały śródmieście. Niektórzy Żydzi przechodzili przez granicę do Galicji, gdzie wolno im było kupować ziemię. Ograniczenia gospodarcze oraz dotkliwe przeludnienie zmuszały coraz liczniejsze szeregi Żydów do emigracji za granicę. Między rokiem 1800 a 1880 przyrost naturalny ludności żydowskiej w obrębie strefy osiedlenia wyrażał się liczbą rzędu 500 promille. Podobne warunki panowały w Galicji.

Pod koniec wieku groźba czynnych prześladowań pomnożyła szeregi emigrantów i sprawiła, że ciągły strumień zmienił się w gwałtowną rzekę, której szybki prąd płynął aż do wybuchu I wojny światowej. Statystyki podają różne dane, nie ma jednak wątpliwości, że liczba Żydów, którzy opuścili Polskę, była większa niż liczba tych, którzy pozostali. Wyjeżdżali etapami: najpierw do Wiednia lub Berlina, potem do Anglii lub Francji, przede wszystkim zaś do Ameryki. Niektórzy byli do wyjazdu dobrze przygotowani i podróżowali legalnie. Mieli zaproszenia od swojego Landmannschaftu za granicą, dostawali bilety na podróż, a po przyjeździe na miejsce mieli zapewnioną pracę. Inni wyjeżdżali nielegalnie, zwłaszcza z terenu Rosji, nie mogli więc czynić żadnych przygotowań. Docierali do portów, gdzie sprzedawali się agentom, którzy zapewniali im darmową podróż do Ameryki w zamian za trzy, pięć lub siedem lat niewolniczej pracy po przybyciu na miejsce [185] M. Wischnitzer, To dwell in safety: the story of Jewish migration since 1800, Filadelfia 1948. .

Dezintegracja polityczna i kulturalna postępowała w szybkim tempie. W świecie, w którym tradycyjne struktury wyraźnie zaczynały obracać się w gruzy, postawy wobec wszystkich aktualnych problemów ulegały wśród ludności żydowskiej stopniowej polaryzacji. Elementy konserwatywne, pozbawione możliwości rządzenia z pozycji władzy, za wszelką cenę starały się zachować czystość ortodoksyjnej religii żydowskiej. Wyzwanie, jakim stał się dla nich chasydyzm, którego pierwszy szczyt przypadł na wiek XVIII, w wieku XIX nabrało jeszcze większej siły. Element radykalny, ostro reagujący przeciwko władczym obyczajom kahału, skłaniał się ku asymilacji, socjalizmowi i marksizmowi, ostatecznie zaś — syjonizmowi. Nowi przywódcy żydowscy starali się załagodzić niezliczone antagonizmy, które powstawały nie tylko w granicach samej społeczności żydowskiej, ale także, wcześniej czy później, między Żydami i wszystkimi innymi ugrupowaniami narodowymi danego rejonu. W r. 1918, gdy upadek mocarstw rozbiorowych oznajmił nadejście nowej epoki, wachlarz żydowskiej polityki ukazywał wszystkie możliwe odmiany i połączenia interesów społecznych, religijnych i ideologicznych.

Mimo to tradycyjne praktyki judaizmu utrzymywały się wśród mas ludności żydowskiej przez cały wiek XIX. Rozłam między chasydyzmem a mitnaggedim [186] Mitnaggedim — ortodoksyjni przeciwnicy chasydyzmu (przyp. ttum.). trwał wprawdzie nadal, ale wpływy reformowanego judaizmu, emanujące z konferencji rabinów, jakie odbywały się w Niemczech w latach czterdziestych, na ziemiach polskich odbijały się tylko słabym echem. Żydzi polscy byli znani zarówno ze swej pobożności, jak i ze swego poświęcania się badaniom teologicznym. Wśród zwolenników ortodoksji pradawna sztuka pilpul (dosł. „pieprz”), czyli teologicznego dzielenia włosa na czworo, wciąż jeszcze znajdowała zapalonych wyznawców. Do dawnych akademii religijnych w Krakowie i Wilnie dołączyły nowe fundacje — na przykład słynna Yeshivot (jesziwa) w Wołożyniu na Litwie, której rozkwit przypadł na lata 1803—93, czy szkoła talmudyczna w Mirze koło Grodna, działająca w latach 1815—1939. Zasady wykształcenia religijnego zostały poddane całkowitej rewizji, a pod wpływem ruchu zwanego musar wzbogacono je o silny element etyki. Wśród nowej generacji nauczycieli zaznaczyła się wyraźna tendencja do ascezy — zwłaszcza w Nowogródku. Wśród chasydów zarówno środkowej Polski, jak i Litwy silne były wpływy HaBaD’u [187] HaBaD — racjonalne skrzydło chasydyzmu. Nazwa ruchu pochodzi od pierwszych liter hebrajskich słów oznaczających „mądrość”, „zrozumienie” i „wiedzę”. Twórcą ruchu był Szneor Zalman ben Barueh (1747—1812) (przyp. tłum.). , co odróżniało społeczności zachodnie i północne od bardziej popularnych, mistycznych tendencji Wschodu.