Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Odrodzenie języka hebrajskiego wyrosło bezpośrednio z prac wcześniejszych maskilim , którzy — jako elementu do realizacji swego eksperymentu w dziedzinie oświaty — ośmielali się używać świętego języka Pisma w roli narzędzia świeckiej literatury. Ruch ten wykazywał wiele cech pokrewnych innym tendencjom odrodzenia kultury, które w tym samym czasie w całej Europie Wschodniej ratowały konające języki narodowe od całkowitego zapomnienia. W Galicji pionierem nowożytnego języka hebrajskiego był Józef Perl (1773—1839) z Tarnopola, którego satyryczne utwory wyśmiewały obskurantyzm obyczajów i postaw chasydów. Po rosyjskiej stronie granicy badacz i filolog Izaak Ber Levinsohn (1788—1860) z Krzemieńca podjął zadanie odtworzenia słownictwa i składni języka hebrajskiego na użytek współczesnych. W rękach ich następców język hebrajski posłużył za narzędzie tworzenia różnych gatunków literackich — zarówno czysto artystycznych, jak i otwarcie politycznych. Historyk Nachman Krochmal (1785—1840) z Tarnopola, którego Przewodnik dla zagubionych naszej epoki ukazał się w 1851 roku, jest czasem uważany za pierwszego ideologa nacjonalizmu żydowskiego. Jego poglądy podzielał Abraham Mapu (1807—67) ze wsi Słobodka koło Kijowa, który był autorem powieści historycznych, a także długi szereg poetów hebrajskich z kręgów maskilim . Najwybitniejszym z nich był Jehuda Lejb Gordon (1830—92) z Wilna, którego poemat pod tytułem Hakitza Ammi (Zbudź się, mój ludu) stał się wyznaniem wiary zwolenników Haskali w strefie osiedlenia. Odrodzenie języka hebrajskiego szło w parze ze świeckimi postawami i od 1863 roku obie te tendencje były systematycznie propagowane przez Towarzystwo do Szerzenia Kultury Żydowskiej, działające na terenie Rosji. Pod koniec wieku język hebrajski był już tak dobrze rozwinięty, że jego najgorliwsi propagatorzy zaczęli myśleć o wprowadzeniu go na co dzień do swoich domów. Nie mogąc zrealizować swych ambicji w konserwatywnej atmosferze społecznej panującej w określonych ustalonymi granicami społecznościach żydowskich, gdzie ich językowe innowacje uważano często za zwykłe świętokradztwo, zwolennicy Haskali zaczęli rozważać możliwość emigracji do Palestyny. Można się więc dopatrzyć bezpośrednich powiązań między Haskalą, odrodzeniem języka hebrajskiego i syjonizmem w dziedzinie kultury [194] M. Ribalow, The Flowering of Modern Hebrew Literaturę, Nowy Jork 1959. .

Odrodzenie jidysz nastąpiło nieco później. Język ten powstał z dialektów zachodnio-środkowo-niemieckich; w średniowieczu dotarł do Polski i na Litwę, gdzie był powszechnie znany jako „żargon”; przetrwał głównie w ustnej tradycji, ale w rękach nowożytnych publicystów i gramatyków i on także przekształcił się w narzędzie literatury i polityki. Zwłaszcza na terenie Polski, gdzie opór przeciwko używaniu języka hebrajskiego do celów świeckich zarysował się z największą siłą, jidysz zdobył sobie pozycję języka preferowanego w żydowskiej prasie i świeckiej literaturze. Zapisywano go alfabetem hebrajskim; po raz pierwszy został wprowadzony do popularnej prozy i poezji w XVI wieku, później zaś rozwinęli go chasydzi, którzy uczynili z niego narzędzie propagowania kronik i legend swojej sekty. Potem zaadaptowano go do celów nowoczesnej poezji, prozy i dramatu.

Jest rzeczą interesującą, że wielu z tych, którzy go używali — na przykład Izaak Lejb Perec (1852—1915) z Zamościa — rozpoczynało karierę literacką od pisania po polsku i po hebrąjsku, przechodząc na jidysz dopiero na przełomie wieków.

Jednakże z powodu hitlerowskiego Holocaustu najbardziej znany ze współczesnych pisarzy tworzących w języku jidysz, Izaak Bashevis Singer (ur. 1904 r. w Radzyminie [zm. 1991]), będzie zapewne również ostatnim [195] Ch. Madison. Yiddish Literaturę: its scope and major writers. Nowy Jork 1977. Patrz także: A Treasure of Yiddish Stories, wyd. I. Howe, E. Greenberg, Nowy Jork 1958, i Yoicesfrom the Yiddish, Ann Arbor, Mi., 1972; The Golden Tradition: Jewish Life and Thought in Eastern Europe, wyd. Lucy S. Dawidowicz, Nowy Jork 1967; M. Samuel, Prince ofthe Ghetto, Nowy Jork3 (o I. L. Perecu); I. B. Singer, Of a Worid that is no more. Nowy Jork 1970, itp. 3 (o I. L. Perecu); I. B. Singer, Of a Worid that is no more. Nowy Jork 1970, itp. .

Kwestia języka była sprawą o pierwszorzędnym znaczeniu. W 1897 roku językiem ojczystym ponad 90% Żydów zamieszkujących strefę osiedlenia i Galicję był jeszcze wciąż jidysz; hebrajski — język Pisma — nie był używany na co dzień, tak samo jak łacina nie była codziennym językiem polskich katolików, a język staro-cerkiewno-słowiański — prawosławnych Rosjan. Równocześnie jednak pewien procent Żydów zawsze posiadał praktyczną znajomość niemieckiego, polskiego czy rosyjskiego, która służyła mu jako narzędzie porozumiewania się z mieszkającymi po sąsiedzku gojami. Teraz zaś stawało się rzeczą oczywistą, że określoną grupa w obrębie klas wykształconych stoi w przededniu całkowitego porzucenia jidysz. Statystyki z r. 1913 określają liczbę Żydów zamieszkujących strefę osiedlenia i używających języków polskiego lub rosyjskiego jako ojczystych na 7%. Tak więc długoterminowe skutki laicyzacji prowadziły do rozłamów w niektórych aspektach, a do zjednoczenia w innych. Tendencje asymilacyjne przyczyniły się do zmniejszenia przepaści dzielącej Żydów wschodniej Europy od ogółu ludności nieżydowskiej. Pod tym względem — na terenie Prus i zachodniej Galicji, gdzie Żydzi mówiący w jidysz mogli się najłatwiej zaadaptować do niemieckiego środowiska — okazały się one bardzo skuteczne. Równocześnie jednak tendencje te przyczyniły się do wytworzenia nowych barier, nie tylko dzielących Żydów kultury niemieckiej od Żydów kultury polskiej czy rosyjskiej, ale także tych, którzy zasymilowali się, od tych, którzy zachowali odrębność. Ruch odrodzenia języka hebrajskiego z połowy wieku ograniczał się do wąskiej elity kręgów intelektualnych, podczas gdy podejmowane w późniejszym okresie działania w dziedzinie oświaty i publicystyki były skierowane pod adresem szerokich mas. Pod koniec wieku sytuacja w dziedzinie kultury była o wiele bardziej skomplikowana niż na początku.

Głównym katalizatorem zmian zachodzących w postawach ludności żydowskiej pod koniec XIX wieku stało się niewątpliwie zabójstwo cara Aleksandra II w Petersburgu 13 marca 1881 roku oraz wprowadzenie represyjnych ustaw i pogromy, jakie miały miejsce w następstwie tego wydarzenia. Fala fizycznego gwałtu, jaka objęła w tym czasie środkowe gubernie Rosji, ominęła na ogół nadwiślańskie prowincje cesarstwa. W Warszawie czy w Łodzi nie zdarzyło się — w odróżnieniu od Moskwy czy Petersburga — aby nie zarejestrowanych Żydów masowo wypędzano z domów. Pogrom warszawski z grudnia 1881 roku, kiedy to kilkunastu Żydów zamordowano, a setki pozostały bez środków do życia w wyniku towarzyszących ekscesom podpaleń i grabieży, był jednak paskudnym wyjątkiem od reguły, jaką stanowił spokój i powściągliwość. Podobnie jak późniejszy pogrom w Kielcach w r. 1946, który zniweczył dobre imię powojennej Polski, był to izolowany wybuch; zatruł on jednak skutecznie stosunki panujące między Polakami a Żydami. Nieuchronną konsekwencją był zatem silny uraz psychiczny wśród wszystkich grup ludności żydowskiej. Akty gwałtu o ograniczonym zasięgu dawały początek nieograniczonym plotkom i rodziły obawy dalszych gwałtów. W rezultacie — czasem z dnia na dzień — ludzie umiarkowani zmieniali się w radykałów, radykałowie zaś — w ekstremistów. Asymilacjonizm przeżył regres, z którego już nigdy się nie podniósł. Zapanowało przekonanie, że wszelkie ruchy kulturalne są niewystarczające wobec potrzeb dnia. Syjonizm — żydowski nacjonalizm — wyruszył na start [196] J. Frumkin et al, Russian Jewry, 1860—1917, Nowy Jork 1966. .