Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Kwestyjkę żydowską nazwałbym wówczas kwestią, gdybym uwierzył, jak niektórzy moi koledzy, w to, że Żydzi są potęgą. Na nieszczęście, w moich oczach Żydzi nie stanowią potęgi pod żadnym względem, wyjąwszy chyba to, że są dość liczni i że proletariat ich rozmnaża się dość szybko.

Niektórzy mniemają, że Żydzi są u nas jedynymi kapitalistami, a więc siłą finansową — ja zaś olbrzymią ich większość uważam za biedaków, najbiedniejszych między biedakami.

Niektórzy posądzają ich o solidarność nadzwyczajną, co mnie znowu — bawi, ponieważ o ile wiem, w łonie tego wyznania, oprócz klas nienawidzących się i pogardzających nawzajem, są jeszcze partie: zacofana i postępowa, a nawet podobno i sekty religijne. Niektórzy wreszcie obawiają się zdolności umysłowych Żydów, które aczkolwiek niewątpliwie istnieją, dla naszej jednak rasy niebezpiecznymi nie są.

Być może, że pogląd ten jest fałszywy, w każdym jednak razie zbić by go faktami należało. Nim zaś to nastąpi, sądzę i sądzić będę, iż Żydzi dlatego tylko przejmują nas obawą i wstrętem, że ich zupełnie nie znamy i nie staramy się poznać.

Śmieszą nas Francuzi, nie mający wyobrażenia o geografii i etnografii ludów europejskich; o ileż śmieszniejszymi od nich jesteśmy my sami, którzy nie badamy obyczajów, religii i życia miliona prawie współobywateli, mających się z nami wcześniej lub później zlać w jednolite społeczeństwo.

Na czymże polega zatem owa kwestyjka żydowska? Czy na religii czy na narodowości Żydów? Wcale nie. Żydzi narodowością nie są, religii zaś nikt ich pozbawiać nie myśli. Poza tymi jednak punktami są inne: oto ciemnota i kastowość.

Zwracam uwagę (…), że ciemnota i kastowość stanowią fundament nie tylko separatyzmu żydowskiego. Z boleścią wyznać to musimy, że ciemnota w pięknym kraju naszym panuje wszechwładnie od piwnic do dachów. (…) Żydzi chasydzi więc ze swymi przesądami, zacofaniem i wiarą w cudownych rabinów — nie stanowią jakiegoś rażącego wyjątku. (…)

Co do kastowości żydowskiej — Boże mój! a gdzież tej kastowości nie ma? Dawneż to czasy, kiedy szlachcic wstydził się rzemiosł i handlu? Iluż jest dziś urzędników, którzy by córki swej nie wydali za ślusarza lub cieślę? (…)

Do tych dwu głównych, a powszechnych u nas czynników: ciemnoty i kastowości, dodajmy: żargon, chałat i wczesne zawieranie związków małżeńskich, ocukrujmy to wszystko biedą — wywołującą oszustwo i lichwę, a mieć będziemy cały tort, nazywający się kwestią żydowską. Że on jest niesmaczny — to prawda, ale żeby nie miał kiedyś prysnąć pod naciskiem oświaty i idei postępowych, w to nie uwierzę [202] Bolesław Prus, Kwestyjka żydowska, cyt. w: Polska myśl demokratyczna w ciągu wieków: antologia, wyd. M. Kridl, W. Malinowski, J. Wittiin, Nowy Jork 1945, s. 146—149. .

Argumentom Prusa nie brak właściwych liberałom błędnych założeń; większość z jego przepowiedni nigdy się nie spełniła, jego wywody ukazują jednak podstawowe argumenty i kontrargumenty tamtych czasów. W dziesięcioleciu poprzedzającym wybuch I wojny światowej, gdy rozwój syjonizmu podważył wszelkie próby odrzucenia kwestii odrębności narodowej Żydów, poziom debat nieco spadł.

„Antysemici” i „filosemici” bezustannie się nawzajem zwalczali w ogniu zaporowym wzajemnych rekryminacji i wzajemnie wykluczających się roszczeń.

W takiej sytuacji pewna doza animozji między poszczególnymi społecznościami była zapewne nie do uniknięcia. Podsycały je odwieczne deformacje społeczne i gospodarcze w łonie obu, nędza i presja demograficzna, przede wszystkim zaś — narastająca wśród wszystkich grup narodowych Europy Wschodniej tendencja do szukania własnego ratunku na własny sposób. Wrogość Polaków wobec Żydów dopełniała wrogość Żydów wobec Polaków. W epoce szalejącego nacjonalizmu solidarność między poszczególnymi społecznościami napotykała poważne przeszkody. Dopóki rządy mocarstw rozbiorowych zachowywały swoją pozycję, dopóty liczne odradzające się narodowości tego rejonu świata tkwiły uwięzione jak szczury w klatce, gdzie łatwiej jest gryźć sąsiada, niż — podejmując trud w imię wspólnej sprawy — wyłamywać pręty.

W okresie I wojny światowej i po jej zakończeniu problemy, z jakimi borykała się współczesność żydowska, weszły w fazę ostrego niebezpieczeństwa. Ponieważ Żydzi nie byli żywotnie zainteresowani zwycięstwem żadnej ze stron, wszystkie strony oskarżały ich o brak lojalności. Ponieważ nie mieli środków, aby stworzyć własne siły obronne, stanowili w tej części świata jedną z niewielu mniejszości narodowych, które nie były w stanie zadbać o swoje bezpieczeństwo. Przez sześć długich lat — od sierpnia 1914 do października 1920 roku — Galicja i strefa osiedlenia były areną niezliczonych akcji wojskowych. Bez przerwy tratowali je kombatanci frontu wschodniego, rosyjskiej wojny domowej, wojny polsko-ukraińskiej i polsko-sowieckiej. Kiedy walki wreszcie się skończyły, na mocy traktatu podpisanego w Rydze milion Żydów znalazło się po sowieckiej stronie granicy, ponad dwa miliony zaś — w Rzeczypospolitej Polskiej.

Ponowne narodziny Polski były dla wielu Żydów zapowiedzią przejścia przez Jordan. Unicestwienie cesarstwa rosyjskiego, poparcie ze strony zachodnich demokracji oraz założenie Ligi Narodów, która miała stać się gwarantem praw mniejszości, wskazywały na nadchodzący kres chronicznego poczucia braku bezpieczeństwa, które utrzymywało się przez ponad pół wieku. Mając to na względzie, wielu Żydów podejmowało w okresie wojny polsko-sowieckiej ochotniczą służbę zarówno w Legionach Piłsudskiego jak i w Wojsku Polskim; od samego początku też znaczny procent Żydów otwarcie wypowiadał swoje poparcie dla Drugiej Rzeczypospolitej. Mimo wrogości syjonistów i skrajnych nacjonalistów polskich (którym w szczytowym momencie bitwy o Warszawę udało się namówić władze, aby internowały wszystkich żydowskich ochotników jako potencjalnych bolszewickich wywrotowców) większość uznanych przywódców żydowskich zdecydowała się na współpracę z rządem. W maju 1919 roku odbył się pierwszy kongres Polaków wyznania mojżeszowego, który odbił się szerokim echem w polskiej prasie i który podsumował ich dążenia i aspiracje:

Pierwszy Kongres Założycieli

Związku Polaków Wyznania Mojżeszowego

POSTANOWIENIA

(…)

1. Polacy wyznania mojżeszowego, przepełnieni szczerym uczuciem miłości do Polski, będą mimo trudnych warunków egzystencji służyć swojemu krajowi jak oddani synowie i zawsze będą gotowi poświęcić swe życie i majątek dla jej dobra i chwały.

2. Kongres potępia z oburzeniem próby szerzenia nienawiści wśród współobywateli, zwłaszcza zaś „pogromy”, które są absolutnie nie do pogodzenia z duchem polskiego narodu.

Te dzikie wybuchy krzywdzą nie tylko obywateli żydowskich (…) ale przynoszą szkodę dobremu imieniu polskiego narodu i nie pozostają w zgodzie ze starymi tradycjami Polski.

3. Kongres protestuje przeciwko wszelkim tendencjom separatystycznym zmierzającym do utworzenia w Polsce odrębnej organizacji narodowej.

4. Kongres uznaje fakt, że kwestia żydowska w Polsce jest sprawą wewnętrzną oraz wyraża przekonanie, że zostanie ona rozwiązana przez Rzeczpospolitą Polską zgodnie z zasadami sprawiedliwości.

5. Kongres kieruje pod adresem całego polskiego społeczeństwa (…) prośbę, aby wyraziło ono swoje potępienie wobec „pogromów” (…) i aby w przyszłości nie dopuściło do tego, by na oczach demokracji całego cywilizowanego świata flagę Polski plamiła krew żydowskich obywateli (…).