Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Opozycja wobec głównego nurtu syjonizmu wypływała z wielu źródeł.

W obozie konserwatywnym elementy ortodoksyjnie religijne starały się uchronić powstające w ramach tego ruchu projekty, dotyczące oświaty i wychowania, od bezbożnych postępowców. Tak więc, zaledwie w cztery lata po orędziu rabbiego Mohylewera, skierowanym do kongresu w Bazylei, założono Mizrachi , czyli Ośrodek Duchowy, którego celem była ochrona interesów rabinatu w obrębie SOS. Ośrodek stał się przodkiem w prostej linii Narodowej Partii Religijnej działającej w dzisiejszym Izraelu. W r. 1912 powstał jeszcze bardziej konserwatywny Agudat Israel , Związek Izraela, którego celem było otwarte i całkowite odrzucenie syjonizmu. Wśród jego sponsorów znaleźli się Alterowie z Guru. Podczas I wojny światowej patronowały mu władze niemieckie, a także specjalny oddział neoortodoksyjnych rabinów niemieckich, sprowadzanych w celu wzniecenia antysyjonistycznej kampanii wśród Żydów z okupowanych terenów strefy osiedlenia.

Krytyka ze strony socjalistów także przybierała formy działań albo ograniczonych, albo radykalnych. Partia Poalej Syjon (Robotnicy Syjonu), założona podobnie jak Mizrachi w 1901 roku i stosująca tę samą taktykę, trzymała się granic syjonistycznej zagrody, jednocześnie starając się wywierać na przebieg wydarzeń wpływ zgodny z jej własnymi zasadami. Jej najbardziej wpływowy ideolog, Dow Ber Borochow (1881—1917), używał argumentów marksistowskich dla wykazania, że emigracja daje jedyną szansę pewnej ucieczki od narastających wśród europejskich Żydów konfliktów ekonomicznych i społecznych. Najwybitniejszy członek organizacji, Dawid Ben Gurion (1886—1973), urodzony w Płońsku koło Warszawy, brał czynny udział w rewolucyjnych strajkach lat 1905—06; później wyjechał do Palestyny i ostatecznie został wyniesiony do godności pierwszego premiera Izraela. Natomiast żydowski Bund — Allgemeiner Yiddischer Arbeiterbund in Lite, Poilen un Russland — czyli Zjednoczony Związek Robotników Żydowskich Litwy, Polski i Rosji, odrzucał ideę syjonizmu jako nacjonalistyczną fanaberię klas średnich. Bund — organizacja o charakterze marksistowskim i internacjonalistycznym, został założony w roku 1897 w Wilnie i objął czołową rolę w tworzeniu rewolucyjnej rosyjskiej Partii Socjalno-Demokratycznej. Jej przywódcy, urażeni organizacyjnymi szykanami Lenina, opowiadali się głównie po stronie mienszewików [200] H. J. Tobias, The Jewish Bund in Russia from its origins to 1905, Stanford 1972. . Polscy Żydzi reprezentujący grupę Litwaków — na przykład Maksym Litwinów (1876—1951), przyszły sowiecki Komisarz do Spraw Zagranicznych, urodzony w Białymstoku, czy Róża Luksemburg (1870—1919), urodzona w Zamościu — przyjmowali szereg poglądów Bundu, ale skłaniali się ku wstępowaniu bezpośrednio w szeregi ogólnorosyjskich odłamów ruchu socjaldemokratycznego.

Z punktu widzenia historyka proces rozwoju żydowskich partii politycznych w prowincjach polskich wykazuje wiele uderzających podobieństw do obecnych wydarzeń w dziedzinie polskiej polityki. Mutatis mutandis, cele i dążenia ruchu syjonistycznego do utworzenia wyłącznej narodowej ojczyzny — nie mówiąc o ostrym tonie wystąpień — bardzo przypominały aspiracje polskich narodowych demokratów, podczas gdy ambiwalentny stosunek syjonistów do judaizmu odpowiada stosunkowi nacjonalistów polskich do Kościoła katolickiego. Podejmowane przez Poalej Syjon próby pogodzenia interesów narodowych i socjalistycznych stanowiły odbicie analogicznych napięć występujących w tym samym okresie w łonie PPS i doprowadziły do powstania dokładnie takich samych rozłamów i frakcji. Zarówno sama nazwa, jak i program ideologiczny Bundu bardzo przypominały nazwę i program SDKPiL. Mimo tych analogii stopień wzajemnej sympatii i współpracy między partiami żydowskimi i ich lokalnymi polskimi odpowiednikami podlegał ogromnym wahaniom. Syjoniści i narodowi demokraci współzawodniczyli ze sobą o wpływy wśród tej samej warstwy społecznej — klasy średniej, oferując jednocześnie diametralnie odmienne wizje przyszłości: w pierwszym przypadku była to wizja czysto żydowska, w drugim — czysto polska. W rezultacie patrzyli na siebie nawzajem z nieukrywaną nienawiścią: pierwsi uskarżali się na „antysemityzm”, drudzy zaś — na „antypolskość”. Żydowscy socjaliści utrzymywali nieco lepsze stosunki z PPS, zwłaszcza wtedy, gdy decydowali się podejmować działalność na rzecz socjalizmu na miejscu w Polsce, a nie za granicą, w Palestynie. Mówiący po polsku Żydzi o orientacji socjalistycznej, których wielu mieszkało w Łodzi, Warszawie, Grodnie i Białymstoku, wstępowali raczej do PPS niż do Poalej Syjon czy Bundu. Członkowie Bundu, których z syjonistami łączyła jedynie wrogość wobec polskiego nacjonalizmu, przed I wojną światową nie wykazywali większego zainteresowania sprawami polskimi. Po rewolucji październikowej większość wstąpiła do SDKPiL, a w obozie komunistycznym do PPS-Lewicy; gwałtowna akcja ze strony Rosji sowieckiej, zmierzająca do stłumienia ich działalności, spowodowała jednak nagłą zmianę sentymentów. Polska filia Bundu działała w Warszawie do 1939 roku i zbliżyła się znacznie do PPS. Niewielki odłam komunistyczny, Kombund, istniał w politycznym podziemiu od 1921 roku, działając we współpracy z KPRP [201] B. K. Johnpoll, The Politics of Futility: The General Jewish Workers Bund of Poland, 1917—1943, Ithaca 1967. . (Patrz rozdz. XXII tomu II).

Kolejne przypływy i odpływy prądów asymilacyjnych na terenie prowincji polskich układają się w ogromnie skomplikowany wzór. Określały je nie tylko niezliczone stopnie na skali odpowiadającej chęci Żydów do wtopienia się w ogół ludności, ale także niezwykła różnorodność rodzimych społeczności oraz wielkie zróżnicowanie stopnia wzajemnej antypatii. Problemy wynikające z prób asymilacji Żydów i wtopienia ich w polską kulturę to zaledwie przykład trudności, jakie powstawały na skutek ich różnorodnych stosunków z Niemcami, Rosjanami, Ukraińcami, Litwinami i Białorusinami; z katolikami, protestantami, unitami, prawosławnymi i muzułmanami; ze szlachtą, urzędnikami, inteligencją, chłopstwem i proletariatem; a także z różnymi możliwymi połączeniami wszystkich tych grup. Spolonizowani Żydzi tworzyli istotny element w łonie polskiej inteligencji. Ale w stosunku do ogółu polskojęzycznego społeczeństwa stanowili oni zaledwie skromną mniejszość. Z przyczyn społecznych wielu zasymilowanych Żydów unikało publicznego rozgłaszania swego pochodzenia i włączało się niepostrzeżenie w kręgi polskich katolików. Ci, którzy zachowali swoje przekonania religijne, lubili się określać mianem „Polaków wyznania mojżeszowego”. W społeczeństwie nieżydowskim rozróżniano zazwyczaj między Izraelitami, a więc tymi, którzy zachowali zarówno rasę, jak i religię, i Żydami, którzy zachowali żydowską tożsamość, ale niekoniecznie religię, i wreszcie szeroką kategorię „byłych Żydów”, czyli ludzi pochodzenia żydowskiego, którzy na zawsze zerwali łączące ich z Żydami więzy.

Z biegiem lat kwestia żydowska doczekała się na łamach polskiej literatury wielu komentarzy. Klasyczna wypowiedź w tej sprawie pochodzi od Adama Mickiewicza i jest zawarta w Panu Tadeuszu, w scenie, w której Żyd Jankiel gra dla swych gospodarzy Polaków improwizowany koncert na cymbałach dla uczczenia wspólnego wyzwolenia się spod rosyjskiej dominacji. „Żyd poczciwy ojczyznę jako Polak kochał!”, pisze Mickiewicz. Później, w epoce pozytywizmu, podejmowano liczne próby stłumienia ognia rosnących antagonizmów. Powieściopisarz Bolesław Prus był jednym z wielu, którzy uważali, że powstałe kłopoty nie są problemami nie do przezwyciężenia: