Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Polityczna aktywizacja proletariatu nastąpiła nieco później niż upolitycznienie chłopów. Organizację proletariackich partii politycznych poprzedziło spontaniczne tworzenie się związków zawodowych.

Polski ruch związkowy zaczął się na terenie Prus i Austrii w latach dziewięćdziesiątych, w Rosji zaś — po rewolucji z lat 1905—07. W pierwszych dziesięcioleciach poszczególne związki miały charakter wybitnie lokalny. Ich struktura była „horyzontalna” — każdy związek obejmował szeroki wachlarz zawodów i skupiał grupy reprezentujące różne interesy; mógł wywierać silne wpływy we własnym zakładzie lub okręgu, natomiast odpierał wszelkie starania zmierzające w kierunku scentralizowanej fuzji. Związki podlegały najróżniejszym patronatom politycznym. O ich względy ubiegały się organizacje nacjonalistyczne, kościelne organizacje charytatywne, stowarzyszenia żydowskie, niemieckie i ukraińskie, a w Rosji — także carska policja. Inspiracje socjalistyczne — a tym bardziej marksistowskie — należały do rzadkości. Głównym przedmiotem troski tych organizacji było wynagrodzenie i warunki pracy członków, a nie ideologia polityczna czy kwestia niepodległości narodowej. Próby utworzenia wspólnego frontu politycznego nieodmiennie kończyły się porażką. W okresie międzywojennym powstało co najmniej pięć odrębnych federacji związkowych, z których każda rościła sobie pewne prawa głosu w stosunku do całej klasy pracującej. Związek Stowarzyszeń Zawodowych, zdominowany przez lewe skrzydło PPS i w r. 1921 liczący około 501 000 członków, nieustannie rywalizował ze Zjednoczeniem Polskich Związków Zawodowych, zdominowanym przez Narodowych Demokratów i liczącym w 1919 r. około 570 000 członków. Każdy z nich rodził swoje własne organizacje pochodne, a obydwa zdołały uniknąć bezpośredniej kontroli ze strony rządu. Związki zawodowe o orientacji socjalistycznej, pod wodzą Jana Kwapińskiego (1885—1964), rozpoczęły udaną kampanię zjednoczenia robotników rolnych na wsi. Komuniści mimo trwających przez dziesiątki lat usiłowań nie poczynili większych postępów aż do roku 1945, kiedy to siłą przekształcili związki zawodowe w struktury „pionowe” podlegające władzy centralnej [151] B. Klapkowski, Ruch zawodowy robotników i pracowników na ziemiach polskich w czasie zaborów, Warszawa 1939; I. Orzechowski, A. Kochański, Zarys dziejów ruchu zawodowego 1905—1918, Warszawa 1964. .

Partie, które starały się walczyć o sprawy proletariatu środkami bardziej świadomie politycznymi, rozdzierane były tymi samymi rozłamami, jakie stały się udziałem ruchu związkowego. Polska Partia Socjalistyczna powstała w r. 1892 — przypadkiem był to moment, w którym odrodzenie kwestii narodowej cieszyło się akurat większym zainteresowaniem niż nadzieje na utworzenie bezklasowego społeczeństwa. W wyniku takiego stanu rzeczy PPS musiała walczyć o uwagę nowo powstającej klasy robotniczej z organizacjami o charakterze mniej wyraźnie proletariackim. Między innymi wdała się w konflikt z Narodową Demokracją Dmowskiego i z jego nieposłusznym dzieckiem. Narodowym Związkiem Robotników, który począwszy od 1908 r., działał całkowicie niezależnie. Przez cały czas PPS doświadczała nie kończących się rozłamów i schizm. Rana, jaką stała się główna schizma z 1906 r., która popchnęła PPS—Lewicę na drogę prowadzącą ku antynarodowemu obozowi komunistycznemu, odłam zaś nazwany PPS—Frakcja Rewolucyjna ku obsesjom narodowowyzwoleńczym, nigdy się nie zagoiła. Kierując swą atencję ku rosyjskiej Polsce, PPS nie wywierała większych wpływów na tworzącą się Polską Partię Socjalno-Demokratyczną w Galicji czy maleńką Polską Partię Socjalistyczną zaboru pruskiego, z którymi ostatecznie połączyła się w kwietniu 1909 r. Jej burzliwa rywalizacja z komunistami, których program teoretyczny mógł się okazać bardziej atrakcyjny dla intelektualistów, a ich krecia robota prowadzona wśród szeregowych członków groziła rozsadzeniem masowej organizacji socjalistów, toczyła się przez całe dwudziestolecie międzywojenne. (Patrz rozdz. XXII tomu II).

Ambiwalentne stosunki PPS z Piłsudskim, który był swego czasu jednym z jej najbardziej zagorzałych działaczy, oraz z Legionami Piłsudskiego były źródłem nie kończących się komplikacji. Na krótko otarła się o władzę w rządzie Moraczewskiego w latach 1918—19, ale taka sytuacja już nigdy więcej się nie powtórzyła; jej eksperymenty z opozycją z chłopami w bloku Centrolewu w latach 1929—30 oraz z komunistami we Froncie Ludowym w latach 1935—36 — nie przyniosły większych sukcesów. Mimo to, zarówno w sejmie czy w senacie, jak i w związkach zawodowych i takich organizacjach młodzieżowych, jak Czerwo ne Harcerstwo czy Uniwersytet Robotniczy, PPS zachowała pozycję czołowej siły polskiej lewicy i — obok PSL — była jednym z dwóch masowych stowarzyszeń politycznych, jakie miały przetrwać II wojnę światową. Wśród jej przywódców znaleźli się Tomasz Arciszewski (1877—1955), Adam Ciołkosz (1901—78), Ignacy Daszyński (1866—1936) — przewodniczący partii wiatach 1921—28 i 1931—34, Herman Diamand (1860—1931) i Mieczysław Niedziałkowski (1893—1940) [152] Patrz Lidia i Adam Ciołkosz, Zarys dziejów socjalizmu polskiego, Londyn 1966, t. l. .

Na ogólnym tle rozwoju polskiego proletariatu rozwój Warszawy — największego miasta kraju i zarazem największego skupiska robotników miejskich — zajmuje szczególne miejsce. Powtarzające się w XIX wieku wrzenia polityczne prawie nie zakłócały gospodarczych i społecznych przeobrażeń. Powstania z lat 1794, 1830—31, 1863—64 i 1905—06 mimo ich ogromnego znaczenia psychologicznego należy traktować jedynie jako krótkie interludia w procesie ekspansji miasta.

W ostatnich dziesięcioleciach trwania starej Rzeczypospolitej Warszawa była już ważnym ośrodkiem handlowym, kładącym podwaliny pod przyszły przemysł.

W r. 1784, poza kuźnią królewską przy Barbakanie, warsztatami produkcji broni w arsenale, fabryką porcelany w Belwederze i szeroko znaną manufakturą powozów Dangla na ulicy Elektoralnej, Warszawa miała aż 66 browarów, 27 młynów i 31 cegielni. Po wojnach napoleońskich gwałtownie wzrosła liczba ludzi szukających pracy. Liczba mieszkańców miasta podskoczyła do 139 000 w 1840 r., 230 000 w 1861 r., 594 000 w 1900 r. i 764 000 w 1910 r. W drugiej połowie wieku przez Warszawę biegło pięć głównych linii kolejowych, a miasto urosło do rangi jednego z najważniejszych węzłów komunikacyjnych Europy Wschodniej. Wzdłuż nowo powstałych linii komunikacyjnych budowano zakłady produkcyjne — szczególnie na zachodnich i wschodnich przedmieściach. Przemysł metalowy stopniowo prześcignął sektor przetwórstwa spożywczego i włókiennictwa, stając się głównym źródłem zatrudnienia. W swoim czasie założono pełną sieć usług publicznych — głównie z inicjatywy zagranicznych koncesjonariuszy. Po niemieckiej gazowni (1865) uruchomiono także belgijską, następnie szwedzką centralę telefoniczną (1881), angielskie przedsiębiorstwo wodociągowo—kanalizacyjne (1882) oraz francuską elektrownię (1903). Sieć konnych tramwajów, która działała od r. 1865 do wybuchu I wojny światowej, wspomagała sieć wąskotorowych kolejek podmiejskich.

W śródmieściu pojawiały się ważne obiekty architektoniczne. Za czasów Królestwa Kongresowego Antoni Corazzi wykonał plan przebudowy dawnego placu Saskiego. Plac Bankowy ozdobiły neoklasycystyczne fasady pałacu Lubeckich, gmachów Ministerstwa Finansów i Banku Polskiego (1828). Pałac Staszica, w którym początkowo mieściło się Towarzystwo Przyjaciół Nauk — obecnie siedziba Polskiej Akademii Nauk — otrzymał nowe rosyjskie neobizantyjskie oblicze. Budowę zaprojektowanego przez Corazziego Teatru Wielkiego ukończono w 1834 roku. Po powstaniu styczniowym prace budowlane skupiały się na budowie dróg, mostów, biur, kościołów i domów mieszkalnych, których trzeba było nowym przedmieściom. Projektowano nowoczesne szerokie bulwary — Aleje Jerozolimskie, Nowy Świat — pomyślane jako szybkie arterie komunikacyjne. Krakowskie Przedmieście poszerzono i połączono z nowo wybrukowaną nadwiślańską trasą spacerową. Po 250 latach swobody Wisła została znów okiełznana trzema stałymi mostami: wiszącym mostem Aleksandra (1865), zbudowanym przez inżyniera Stanisława Kierbedzia (1810—99), strategicznie umieszczonym północnym mostem kolejowym (1876) oraz długim wiaduktem Poniatowskiego (1912).