Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

W lipcu 1895 r. w obliczu perspektywy zbliżających się wyborów w Galicji grupa polityków, którzy od dawna aktywnie działali w kręgach chłopskich, założyła w Rzeszowie Stronnictwo Ludowe. Jakub Bójko (1857—1943), Jan Stapiński (1867—1946), długoletni wydawca „Przyjaciela Ludu”, Bolesław Wysłouch (1855— 1937), oraz ich współpracownicy wkrótce wysunęli się na czoło życia politycznego zarówno w samej Galicji, jak i w Wiedniu. W ciągu następnych dwudziestu lat doprowadzili do powstania partii, która przez pół wieku miała pozostać istotnym czynnikiem życia politycznego w Polsce. Jednakże z wielu przyczyn nie udało im się zmobilizować chłopstwa do utworzenia skonsolidowanej siły politycznej. Ich wpływy na terenie Prus, a także w Rosji, gdzie od roku 1915 działało Polskie Stronnictwo Ludowe, były ograniczone. Utrzymujące się różnice poglądów co do hierarchii ważności kwestii społecznych oraz taktyki politycznej, stosunku do posiadaczy ziemskich, kleru, mniejszości narodowych i będącego aktualnie u władzy rządu — prowadziły do bezustannych rozłamów. Już w r. 1914 prawicowe skrzydło PSL—”Piast” pod wodzą Wincentego Witosa (l 874—1945) rozstało się z radykalną PSL „Lewicą” Stapińskiego. Kolejne rozbicie nastąpiło w r. 1926, gdy od PSL oddzieliło się Stronnictwo Chłopskie Babskiego. Krótkie epizody, podczas których PSL pojawiało się w rządzie koalicyjnym Witosa w latach 1920—21,1923 i 1926, nie umocniły jego wpływów, podobnie jak udział w opozycji Centrolewu w 1929 r. czy utworzenie w r. 1931 zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Masowe odrodzenie się stronnictwa w latach 1944—47 wzbudziło jedynie wrogość Związku Radzieckiego i komunistów, którzy ostatecznie doprowadzili do jego skutecznego zdławienia [147] J. Borkowski et al., Zarys historii polskiego ruchu ludowego. Warszawa 1970, t. 1,2. Por. także Olga Narkiewicz, The Green Flag: Polish Populist Politics 1867—1970, Londyn 1976. .

Wśród nowo powstałych klas dziewiętnastowiecznego społeczeństwa najbardziej różna od wszystkiego, co istniało kiedykolwiek przedtem, była warstwa średnia, czyli ta część społeczeństwa, która znajdowała się pośrodku między dawną klasą właścicieli ziemskich, z jednej strony, a klasą chłopów i robotników, z drugiej. Skupiała się ona wokół rdzenia utworzonego przez stan mieszczański, którego odrodzenie zapowiadała konstytucja z 1791 roku, a wprowadzała w życie polityka Księstwa Warszawskiego; jej szeregi licznie zasilała zdeklasowana szlachta i Żydzi. Pokaźną część tej klasy stanowiła liczna warstwa biurokracji, nie znana w dawnej Rzeczypospolitej; przedsiębiorcy, handlowcy, przemysłowcy i finansiści; właściwa burżuazja; mniej od niej zamożna grupa złożona z rzemieślników i urzędników państwowych oraz — podobnie jak we wszystkich innych częściach Europy Wschodniej — wpływowa warstwa inteligencji. Jest rzeczą bardzo charakterystyczną, że w skład inteligencji wchodziła znaczna liczba Niemców, Żydów, Rosjan, a nawet Czechów i Węgrów; niektórzy z nich ulegli asymilacji, inni zachowali swą odrębność; niektórzy urodzili się już na ziemiach polskich, inni przybyli z odległych rejonów trzech mocarstw rozbiorowych. Działalność inteligencji uwidoczniała się w największym stopniu w miastach rosyjskiej Polski; na terenie

Prus i Galicji jej wpływy były mniejsze.

Pierwsi przedstawiciele burżuazji pojawili się pod koniec XVIII wieku. Dwóch wybitnych spośród nich — Antoniego Potockiego zwanego „Protem” (1761— 1801), byłego wojewodę kijowskiego, który wielki majątek ziemski połączył z działalnością handlową i który był właścicielem floty handlowej na Morzu Czarnym, oraz Fergussona Piotra Teppera (zm. 1794), niegdyś właściciela sklepu na Rynku Starego Miasta w Warszawie, który pewnego razu pożyczył królowi Stanisławowi Augustowi ponad 11 milionów złotych — kryzys z r. 1793 doprowadził do bankructwa. W owym czasie każdy z ich prywatnych majątków oceniano na 70 milionów złotych, co było sumą w przybliżeniu trzykrotnie przewyższającą cały roczny budżet Królestwa. Wśród ich następców znalazły się całe dynastie bankierów i przemysłowców. Jakub Epstein (1771—1843), były oficer ze sztabu Kościuszki, dorobił się w Księstwie Warszawskim fortuny, zawierając kontrakty wojskowe z Francją. Jego trzeci z kolei syn, Hermann E. Epstein (1806—67), kierował urzędem ceł i akcyzy Królestwa Kongresowego, został wybrany prezesem Kolei Warszawsko—Wiedeńskiej i otrzymał od cara tytuł szlachecki. Wnuk, Mieczysław Epstein (1833—1914), był założycielem Warszawskiego Banku Dyskontowego, właścicielem huty „Zawiercie” i przez 30 lat prezesem warszawskiej giełdy. Leopold Kronenberg (1812—78), uczestnik powstania styczniowego, był właścicielem banków w Warszawie i Petersburgu oraz czynnym propagatorem rozbudowy kolei i przemysłu metalowego. Hipolit Wawelberg (1843—1901), finansista działający na równie szeroką skalę, ufundował w 1891 roku w Warszawie Szkołę Techniczną, która miała odegrać istotną rolę w rozwoju polskiej myśli technicznej. Jan

Bloch (1836—1902), nie koronowany król polskich kolejarzy, upamiętnił się proroczą książka Przyszła wojna (1898), w której trafnie przepowiedział skutki gospodarcze, jakie przyniosła Polsce wojna między Niemcami i Rosją. W świecie przemysłu pionierami mechanizacji byli czterej bracia — Anglicy — Thomas, Andrew, Alfred i Douglas Evansowie. Inżynier Stanisław Lilpop (1817—66) rozbudował ich zakłady, nastawiając je na produkcję taboru kolejowego i narzędzi. W Łodzi rodziny Fraenklów czy właścicieli przędzalni Poznańskich i Geyerów przewodziły rozkwitowi włókienniczych imperiów [148] Patrz R. Kołodziejczyk. Kształtowanie się burżuazji w Królestwie Polskim, 1815—1850, Warszawa 1957; I. Ihnatowicz, Burżuazja warszawska. Warszawa 1972; Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej w XIX wieku. Warszawa 1971. .

Wielkie burżuazyjne rody były równie nieliczne i równie bogate jak dawne magnackie klany. Jedne i drugie często łączyły się ze sobą przez małżeństwa dzieci.

Ich sukcesy opierały się na niezmordowanym i bezustannym mrówczym trudzie ludzi interesu mniejszego kalibru: kupców, maklerów, restauratorów, właścicieli zakładów pogrzebowych, agentów ubezpieczeniowych, rzemieślników — którzy obsługiwali rozrastające się miasta. W Polsce ową warstwę drobnomieszczaństwa znamionowała duża domieszka ludności żydowskiej, własny niepowtarzalny żargon, własne afektacje i wściekłe ambicje społeczne. Z wyjątkiem tych nielicznych obszarów, na których proletariat stanowił znaczną siłę, ona właśnie tworzyła jedyną poważniejszą barierę oddzielającą klasy wyższe od mas chłopskich.

Grupa pracowników aparatu państwowego składała się z ludzi wszelkiego autoramentu: z kilku tysięcy rosyjskich „arystokratów służby państwowej”, którym po powstaniach nadano ziemie na terenach polskich, ale także z profesorów, nauczycieli, inspektorów, urzędników, oficerów, policjantów oraz leśniczych zatrudnionych w lasach państwowych. Wobec silnego zabarwienia politycznego służby państwowej w XIX wieku tu właśnie ostro zarysowały się różnice postaw.

Zwłaszcza nauczyciele, stając na czele ruchu odrodzenia narodowego, natrafiali na szykany ze strony swych „lojalistycznych” kolegów.

W odróżnieniu od biurokracji liczba przedstawicieli wolnych zawodów była stosunkowo niewielka. Lekarze, prawnicy, dziennikarze i doradcy techniczni często mieli za sobą studia we Francji lub w Niemczech. W łonie tej właśnie warstwy najostrzej rysowała się rywalizacja między Żydami i pozostałą ludnością.