Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Rys. C. Proces powstawania klas społecznych w XIX wieku

Zniesienie stanu szlacheckiego oraz jego przywilejów prawnych nie doprowadziło do całkowitego unicestwienia wielkiej własności ziemskiej, wpływów politycznych i statusu społecznego dawnych rodów szlacheckich. Największą siłę przetrwania wykazywały najpotężniejsze magnackie rody. W egalitarystycznej atmosferze Drugiej Rzeczypospolitej śmiesznie było zwracać się do jakiegoś Radziwiłła czy Zamoyskiego per „proszę pana”, „panie poruczniku” czy coś w tym rodzaju, ale też nie miało sensu zbytnie udawanie, że magnatów istotnie zredukowano do poziomu zwykłych obywateli. Jeszcze w 1919 roku w rozmowie z Sir Haroldem Nicolsonem podczas konferencji pokojowej w Paryżu Józef Potocki wyrażał się o swoim premierze, Ignacym Paderewskim, w sposób wysoce protekcjonalny: „ Tak, wybitny człowiek, bardzo wybitny. Czy pan uwierzy, że on się urodził w jednej z moich wiosek? W Kuryłówce, mówiąc dokładniej. A jednak kiedy z nim rozmawiam, zawsze odnoszę wrażenie, że mówię do kogoś równego sobie… ” [139] H. Nicolson, Peacemaking, Londyn 1964, s. 332. Na temat życia Paderewskiego patrz Mary Lawton, I. Paderewski, The Paderewski Memoirs, Nowy Jork i Londyn 1939. Bo Radziwiłłowie, Potoccy i reszta ludzi ich pokroju wciąż byli wyjątkowi pod każdym względem. Natomiast większość szlachty szybko wtapiała się w ogół społeczeństwa. Parcelacja wgryzała się w ich majątki. Własność ziemska jako źródło dochodu z wolna chyliła się ku upadkowi. Przedstawiciele młodego pokolenia brali się do prowadzenia interesów, wybierali wolne zawody, politykę lub służbę państwową, wstępowali do wojska. Druga wojna światowa dopełniła procesu, który toczył się już od dawna. Prowincje wschodnie, w których koncentrowały się największe majątki, zostały przyłączone do Związku Radzieckiego. W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej reforma rolna z 1946 r. zakończyła się powszechnym rozdziałem ziemi. Dziś szlachcicem jest każdy i nikt.

Dawne mieszczaństwo zostało nie tyle zniszczone, ile przytłoczone. Reformy Sejmu Czteroletniego były wymierzone w drobną własność ziemską, której upadek postępował już od dwustu lat. Po rozbiorach Gdańsk (do r. 1815) i Kraków (do r. 1846) były jedynymi miastami, które mogły się nadal cieszyć choćby częścią dawnych przywilejów i zachować w ten sposób ów szczególny status prawny, dzięki któremu zrodziły się fortuny bogatych mieszczan. W Królestwie Kongresowym statuty miejskie zachowały moc prawną do lat 1869—70, kiedy to wprowadzono rosyjskie obyczaje, a wiele małych miasteczek całkowicie utraciło prawa miejskie. Na przestrzeni XIX wieku życie w miastach zmieniło się nie do poznania na skutek szybkiego rozwoju nowych przemysłowych miast czy przedmieść, których mieszkańcy żyli i pracowali, nawet nie wspominając starego ładu.

Mimo to przetrwały niektóre z dawnych instytucji. Zachowała się gildia — dogodny sposób organizacji systemu podatków handlowych. Nadal działały cechy reprezentujące interesy tych spośród dawnych rzemiosł, których nie zniweczyły nowe obyczaje zatrudniania masowej siły roboczej; zostały one ostatecznie zniesione dopiero w 1948 roku. Przejście od stanu mieszczańskiego, który określał zestaw szczególnych przywilejów prawnych, w szeregi burżuazji, którą określała szczególna funkcja społeczna i gospodarcza, w większości przypadków przebiegało niepostrzeżenie. To, czy mówiąc o sobie lub o własnych przyjaciołach, używało się określenia „mieszczanin” czy też „burżuj”, zależało wyłącznie od tego, czy chciało się być bardziej czy mniej uprzejmym.

Społeczność żydowską, która za czasów starej Rzeczypospolitej cieszyła się praktycznie pod wszystkimi względami statusem autonomicznej warstwy społecznej, teraz podporządkowano odrębnym systemom prawodawczym poszczególnych mocarstw rozbiorowych, co sprawiło, że społeczność ta zmieniła się nie do poznania. Do końca I wojny światowej zdążyła utracić odrębną tożsamość religijną! przywileje prawne, a najróżniejsze wydarzenia o charakterze społecznym, gospodarczym, kulturalnym i politycznym dokonały jej całkowitego rozbicia.

Proces wyzwalania chłopów pańszczyźnianych przebiegał na przestrzeni mniej więcej sześćdziesięciu lat obejmujących pierwszą połowę XIX wieku [140] S. Kieniewicz, The Emancipation of the Polish Peasantry, Chicago 1969. .

Postępował etapami, za sprawą różnych decyzji podejmowanych przez różne władze pod wpływem różnych motywów i był przeprowadzany różnymi metodami, z których każda miała swoje wady i swoje zalety. Jedna z tych metod, zastosowana po raz pierwszy w 1807 roku pod auspicjami Francji na terenie Księstwa Warszawskiego i w Prusach, polegała na tym, że po prostu stwierdzono, iż wszyscy są równi w obliczu prawa. Teoretycznie stwierdzenie takie stawiało chłopa na równi z jego panem. W praktyce, utrzymując prawo pana do posiadania ziemi oraz podkreślając, że nowe stosunki między panem a dzierżawcą ustalane są na mocy kontraktu, narażało chłopa na nowe formy ucisku. Odtąd chłop, który odmówił przyjęcia warunków pracy lub dzierżawy zaproponowanych przez pana, stawał wraz z rodziną w obliczu groźby eksmisji, braku dachu nad głową i nędzy. Podobnie jak podczas dalszych etapów znoszenia poddaństwa, można było znaleźć pretekst do zupełnego oczyszczenia ziem dworskich z chłopskich rodzin. Tego rodzaju „rugi” były dla chłopów postrachem i zniechęcały większość z nich do upierania się przy nowo uzyskanych swobodach. Tak więc przeważna część egalitarystycznych pomysłów pozostała wyłącznie martwą literą prawa. Zastrzeżona prawem wolność .osobista nie pociągała za sobą wolności gospodarczej. Kolejna metoda, zwana oczynszowaniem, zmierzała do przekształcenia dawnej daniny w formie pracy na polu pana w czynsz pieniężny, co miało zrównać dworskie majątki z ziemiami uprawianymi przez wolnych chłopów. Po raz pierwszy metodę tę zastosowano pod koniec XVIII wieku na terenach majątków miejskich należących do miasta Poznania oraz w latyfundiach Zamoyskich, Myszkowskich i Potockich; potem wprowadzono tę formę w Prusach, Królestwie Kongresowym i Rzeczypospolitej Krakowskiej. Na nieszczęście (z punktu widzenia chłopów), towarzyszyły jej zazwyczaj tzw. regulacje, na mocy których część posiadłości chłopskich była oddawana panu bez żadnej rekompensaty, wraz z prawem wolnego użytkowania lasów, pastwisk i wiejskich młynów. W ten sposób chłopa wrzucano na głęboką wodę gospodarki opartej na pieniądzu — wraz ze wszystkimi jej zaletami i niebezpieczeństwami. Jednocześnie zaś nie nabywał on prawa do posiadania ziemi.

Mogło się łatwo okazać, że zadanie zapracowania na czynsz i utrzymania rodziny ze zmniejszonej działki jest o wiele cięższe niż wywiązanie się z obowiązków nakładanych dawniej przez pańszczyznę. Tak więc na początku XIX wieku było już rzeczą powszechnie uznawaną, że zniesienie systemu feudalnego może się powieść tylko wtedy, gdy chłopi otrzymają prawo pełnej własności ziemi, na której pracują. Półśrodki mogły jedynie skomplikować i tak już zawiłe problemy. Coraz powszechniej kwestionowano skuteczność gospodarczą i wartość moralną pańszczyzny. Krok po kroku, centymetr po centymetrze rządy wprowadzały „uwłaszczenie”, na mocy którego chłopi uzyskiwali pełne prawo do ziemi.

Wiele jednak zależało od toczących się debat politycznych i od warunków, jakie właściciele ziemscy zdołali włączyć do rozmaitych statutów znoszących poddaństwo w każdym z trzech zaborów. Na terenie Prus pierwszy krok zrobiono w 1811 roku, kiedy to na mocy edyktu królewskiego wprowadzono możliwość wykupu majątków państwowych przez chłopów w zamian za cesję od jednej trzeciej do połowy uprawianych przez nich dotąd gruntów. Reforma z 1816 r. rozszerzała ten przepis na większe majątki prywatne. Ale tylko niewielka liczba zamożniejszych chłopów mogła mieć nadzieję na natychmiastowy wykup swoich gruntów; dla większości w grę wchodziło jedynie oczynszowanie. Możliwość wykupu ziemi dotyczyła wyłącznie tych chłopów, którzy byli już właścicielami wyposażenia swoich gospodarstw; wymagano wpłacania gotówką sumy równej wysokości czynszu za 25 lat. Proces ten posuwał się powoli naprzód przez czterdzieści lat.