Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Rozwój przemy słu był ściśle związany ze zmieniającymi się układami handlowymi, zwłaszcza na terenie Królestwa Kongresowego, gdzie zaznaczyły się wyraźne wpływy kolejnych zmian rosyjskiej polityki celnej. W latach 1819—32, a potem po r. 1850 Królestwo należało do rosyjskiego obszaru celnego i polskie towary można było swobodnie przesyłać na teren cesarstwa. Wyłączenie Królestwa z obszaru celnego w latach 1832—50, którego dokonano z przyczyn czysto politycznych, stało się jednym z głównych powodów znacznego spadku rozwoju przemysłu w tych latach. Podobne przemiany polityki celnej miały miejsce na granicy pruskiej. W latach 1823—25 Królestwo prowadziło z Prusami wojnę celną, zakończoną zawarciem umowy, na mocy której ograniczono zarówno import towarów z Prus, jak i eksport polskiego zboża. Ograniczenia dotyczące importu towarów z Niemiec, wprowadzone przez rząd carski w 1877 r., stanowiły dla Polski dalszą pomoc w ekspansji na rosyjski rynek. W latach osiemdziesiątych wytwórcy artykułów włókienniczych byli tak przerażeni rywalizacją ze strony Polaków, że kilkakrotnie występowali z petycjami o przywrócenie bariery celnej.

W r. 1890 handel Królestwa Kongresowego był już w 90% handlem z Rosją.

Silnym bodźcem dla przemysłu był także rozkwit kolejnictwa, który dotarł na ziemie polskie w szóstym i siódmym dziesięcioleciu XIX w. Wcześniejsze projekty — na przykład plan budowy połączenia kolejowego między Warszawą a Dąbrową — wysunięty w 1834 r. przez Bank Polski — nie przyniósł owoców. Ale w r. 1859 do linii wiedeńskiej dołączono połączenie z Dąbrową, a w latach następnych linie kolejowe połączyły Warszawę z Petersburgiem, Moskwą, Kijowem i Gdańskiem. W r. 1887 Królestwo Kongresowe miało już ponad 2000 kilometrów linii kolejowych. W następnych latach budownictwo kolejowe w pruskiej Polsce znacznie wyprzedziło pozostałe dwa zabory. W r. 1914 do granicy rosyjskiej prowadziło z Prus i Austrii pięćdziesiąt linii: tylko dziesięć z nich biegło dalej po stronie rosyjskiej. Ponadto, z powodu różnicy w rozstawie torów i istnienia trzech różnych układów hamulcowych, żaden tabor kolejowy nie mógł po prostu przejechać przez granicę. W rezultacie Druga Rzeczpospolita nie odziedziczyła po zaborach zunifikowanej sieci linii kolejowych [133] J. Gieysztor, Koleje żelazne na ziemiach polskich. Warszawa 1918; H. Hilchen, Historia drogi Warszawsko-Wiedeńskiej, 1835—1898, Warszawa 1912; F. Filipek, Kolej Warszawsko-Wiedenska, 1895-1898, Warszawa 1912; F. Filipek, Kolej Warszawsko-Terespolska, Warszawa 1972. .

Pierwsza wojna światowa była dla polskiego przemysłu równocześnie bodźcem i katastrofą. Z jednej strony, zwiększone zapotrzebowanie gospodarki wojennej spowodowało wzrost produkcji i zapewniło dodatkowe miejsca pracy, zwłaszcza mieszkańcom Górnego Śląska. Z drugiej strony, taktyka spalonej ziemi stosowana przez wojska rosyjskie, które wycofując się w r. 1915, zabrały ze sobą cały tabor, podobnie jak spustoszenia dokonane przez wojska niemieckie, które wywiozły do Niemiec całe polskie fabryki, zwłaszcza z terenu Łodzi, poczyniły niepowetowane szkody. Powojenny zastój okazał się wręcz katastrofalny. W r. 1920 produkcja węgla wynosiła zaledwie 72% produkcji przedwojennej, produkcja bawełny — 44%, produkcja surówki — 36%, produkcja ropy naftowej — 69% [134] J. Bankiewicz, B. Domosławski, Zniszczenia i szkody wojenne, w: Polska w czasie wielkiej wojny, t. 3: Historia ekonomiczna. Warszawa 1936. .

W okresie niepodległości, w latach 1918—39, przemysł polski zaczął rozwiązywać swe problemy praktycznie dopiero w przededniu wybuchu wojny, w latach 1939-45 zaś zaaplikowano Polsce ponownie katastrofy gospodarcze lat 1914—18, i to w zwiększonym wymiarze. Niemal wszystkie dziedziny życia gospodarczego znalazły się w stanie beznadziejnego paraliżu z powodu fizycznego zniszczenia fabryk, zdziesiątkowania i rozproszenia siły roboczej, demontażu i wywózki całego wyposażenia zakładów produkcyjnych. Trzeba jednak przyznać, że w momencie, w którym ustały walki, okazało się, że powojenny rząd jest pod pewnymi względami w lepszej sytuacji od swoich przedwojennych poprzedników. Źródła i zasoby mineralne nowo uzyskanych Ziem Zachodnich były o wiele bogatsze niż te, które utracono na Wschodzie. Zniszczenie przestarzałych urządzeń zapewniło miejsce nowoczesnemu wyposażeniu. Obecność w kraju milionów osób pozbawionych stałego miejsca pobytu, które można było osiedlać tam, gdzie sobie tego życzyli planiści, stworzyło jedyną w swoim rodzaju okazję do powiększenia warstwy proletariatu miejskiego oraz do zlikwidowania za jednym zamachem przeludnienia panującego na wsi. Drugie uprzemysłowienie Polski mogło się zatem rozpocząć pod nowymi rządami i w całkowicie nowych warunkach.

Sceptycy mogliby się zapewne zastanawiać, czy współczesne społeczeństwo polskie jest odpowiednim przedmiotem badań naukowych. W epoce, w której Polska na przemian istniała i nie istniała, w której zniszczeniu uległa większość polskich instytucji, w której potomkowie społeczeństwa okresu przedrozbiorowego zmieszali się ze społecznościami państw rozbiorowych, w której liczne sektory ludności odrzucały wszelkie poczucie polskiej tożsamości, trudno jest wyodrębnić takie zjawiska socjologiczne, które odnosiłyby się wyłącznie do ludności polskiej. Można opisywać warunki życia polskojęzycznego elementu w obrębie struktur społecznych Prus, Rosji czy Austrii, natomiast nie da się opisać żadnego organicznego procesu społecznego, który byłby specyficznie polski. Nie znaczy to, że brakuje historyków zajmujących się historią społeczną Polski. Sytuacja przypomina pod tym względem słynną Ligę Rudych Conan Doyle’a: oto z poduszczenia jakiegoś niewidzialnego rudowłosego orędownika stada rudych badaczy pojawiają się w Muzeum Brytyjskim, aby godzinami wypisywać z Wielkiej Encyklopedii Brytyjskiej wiadomości na temat rudych. Można podjąć tego rodzaju ćwiczenie, ale uzyskane wiadomości mają ograniczoną wartość — dla wszystkich, z wyjątkiem rudych.

Oczywiście, powtarzające się w latach 1772—1945 drastyczne zmiany bazy społecznej polskich ziem musiały wpłynąć na niezwykłe rozczłonkowanie tego przedmiotu. Nie kończące się rozbiory, aneksje, zmiany granic; masowa śmiertelność, deportacje i przesiedlenia; efemeryczna natura pojawiających się i znikających państw — wszystko to sprawiło, że termin „polskie społeczeństwo” co chwilę odnosił się do innego zbioru jednostek. Nawet jeśli historyk przyjmie założenie, że społeczeństwo polskie istniało jako spójny organizm, musi przyznać, że ten organizm składał się z licznych odrębnych komórek, które dzieliły się i nawzajem ze sobą zlewały, łączyły i znów oddalały bez żadnych dających się wyodrębnić prostych regularności. Porwane nici świadczące o braku ciągłości są równie dobrze widoczne, co łańcuchy ciągłości. Interwencje z zewnątrz wywierały mocniejszą presję w kierunku zmian niż działające autonomicznie wewnętrzne siły narodowych procesów społecznych. W tej części świata historia zachowywała się przez ostatnie przeszło dwieście lat jak gigantyczna maszynka do mięsa, mieląca swą nieszczęsną ludzką zawartość i narzucająca jej nowe układy i kombinacje bez żadnych względów dla ludzkich wrodzonych chęci i predylekcji. Społeczeństwo polskie, które ostatecznie wyłoniło się w 1945 r., mało przypominało dawne pięć stanów „demokracji szlacheckiej”, jakie znalazły się w trybach tej maszyny pod koniec XVIII wieku. Zasadnicze przemiany, jakie nastąpiły w tym okresie — zagłada dawnych stanów, powstanie nowych klas społecznych i, w czasach najnowszych, wytworzenie społeczeństwa bezklasowego — dokonywały się w sposób wyrywkowy i nie powiązany. Ostateczny wynik jest jednak oczywisty. Wielonarodowościowe, wielojęzyczne, wielowarstwowe społeczeństwo dawnej Rzeczypospolitej, rządzonej przez szlachecki polski „naród”, zostało na przestrzeni pięciu czy sześciu pokoleń przekształcone w społeczeństwo o wiele bardziej homogeniczne,. w którym „lud” — szerokie masy robotników i chłopów — został wyniesiony na pozycje pozornej supremacji [135] Praktycznie rzecz biorąc, wszystkie oficjalne prace historyczne pisane w dzisiejszej Polsce na temat XIX i początku XX wieku opierają się na założeniu istnienia organicznego procesu społecznego, który determinuje rozwój ściśle określonego narodu polskiego w warunkach „kapitalizmu” i „imperializmu” — por. wstęp do t. 2, cz. I, i t. 3, cz. I, Historii Polski, PAN, oprać, zbiorowe pod red. T. Manteuffla, Warszawa 1958 i 1967. .