Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Pośród gwałtownego schyłku instytucji obywatelskich i religijnych w Europie, w epoce powszechnego szerzenia się destrukcyjnych idei (…) niezbędnym było ustanowienie dla naszej ojczyzny silnych fundamentów, na których można by oprzeć dobrobyt, siłę i życie narodu.

Niezbędnym było odnalezienie owych zasad, które składają się na niepowtarzalny charakter Rosji i które jedynie do Rosji należą: zebranie w jedną całość świętych szczątków Narodowości Rosyjskiej i przytwierdzenie ich do kotwicy naszego zbawienia. Na szczęście Rosja zachowała żywą wiarę w święte zasady, bez których nie może prosperować, nabierać sił ani żyć.

Szczerze i głęboko związany z Kościołem swych ojców, Rosjanin tradycyjnie uważał tę wiarę za gwarancję szczęścia społecznego i rodzinnego. Pozbawiony miłości dla wiary przodków naród — w tej samej mierze, co jednostka — skazany jest na zagładę. Oddany swej Ojczyźnie Rosjanin tak samo nie zgodzi się na utratę jednego choćby dogmatu naszego prawosławia, jak na kradzież jednej choćby perły z Korony Cara. Autokracja stanowi podstawowy warunek politycznej sytuacji Rosji. Rosyjski olbrzym opiera się na niej jak na kamieniu węgielnym swej potęgi (…). W parze z tymi dwiema zasadami idzie trzecia, nie mniej doniosła, nie mniej potężna: zasada narodowości… [70] Cyt. w: N. Riasanovsky, Nicholas I and Official Nationality in Russia, 1825—1855, Berkeley 1959, s. 70 i nn.

W uznaniu zasług Uwarow został mianowany hrabią, a jako herbowe motto otrzymał słowa „Prawosławie, Autokracja, Narodowość”. Jego idee nie były jednak bynajmniej czymś oryginalnym. Przebrane w bardziej jaskrawe szaty, były to te same zasady, które istniały w Rosji na długo przed nim i które miały przetrwać jeszcze długo po nim.

Zasada prawosławia wywodziła się ze szczególnej pozycji, jaką w systemie politycznym Rosji nadawano prawosławnemu chrześcijaństwu. W czasach Księstwa Moskiewskiego, kiedy rodzima ludność składała się w przeważającej mierze z prawosławnych mieszkańców Wielkorosji, Kościoła nie identyfikowano w pełni z państwem. Ale później, w wiekach XVII i XVIII, gdy państwo wchłaniało ogromne społeczności nierosyjskie i nieprawosławne, świadomie przekształcano go w departament stanu i używano jako agentury politycznego przymusu. Religię, która tradycyjnie kładła nacisk na cnoty spokoju, kontemplacji i tolerancji, systematycznie wypaczano i wykorzystywano w dążeniu do społecznej jednolitości i nietolerancji. I rzeczywiście: jej własny kodeks duchowej uległości uczynił z niej łatwą ofiarę w rękach politycznych manipulatorów, podczas gdy głęboka mistyczna pobożność, jaka panowała w najwyższych kręgach dworu i biurokracji, spowodowała, że jej najżarliwsi wyznawcy czuli się szczerze dotknięci zasięgiem pluralizmu religijnego. Począwszy od r. 1721, kiedy zniesiono dawny patriarchat, najwyższy organ Kościoła — Najświętszy Synod — podlegał bezpośrednio carowi i carskiemu najwyższemu prokuratorowi. Od tego czasu sprawy Boga i Wieczności były nierozdzielnie związane ze sprawami cesarstwa rosyjskiego.

Odstępstwo od religii równało się zdradzie. Uparci schizmatycy i zatwardziali ateiści mieli zostać zwalczeni i wykorzenieni w imię miłosierdzia — nie tylko jako heretycy, ale także jako wrogowie ustalonego ładu społecznego i politycznego.

Podobnie jak często w historii cywilizacji rosyjskiej, najwyższych ideałów użyto dla usprawiedliwienia najzwyklejszych aktów przemocy.

W praktyce zasada prawosławia uderzyła najsilniej w tych, których przekonania były najbliższe dogmatom religii panującej, chociaż się z nimi ściśle nie pokrywały. Muzułmanów na ogół pozostawiano w spokoju, z protestantami natomiast łatwo ustalono modus vivendi . Ze stosunkowo większą podejrzliwością traktowano Żydów i członków Kościoła rzymskokatolickiego, którzy wyznawali swoje własne „ortodoksje”. Natomiast wobec grekokatolickich unitów rozpalano uczucia bezgranicznej nienawiści. Podczas gdy protestanci w byłej Rzeczypospolitej bez trudu znajdowali posady w służbie carskiej, a Żydzi i wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego tylko sporadycznie spotykali się z aktami dyskryminacji, unitów systematycznie prześladowano. Po trzecim rozbiorze tereny osadnictwa Żydów ograniczono do linii osiedlenia, której wschodnia granica pokrywała się z granicą dawnej Rzeczypospolitej; ale tylko w krótkich okresach — za panowania Mikołaja I i Aleksandra III — wywierano na nich jakiś nacisk w kierunku przyjmowania chrztu i przechodzenia na wiarę chrześcijańską. Katolicy stale natrafiali na przeszkody przy staraniach o awanse w wojsku czy administracji. Nad klerem sprawowano kontrolę i pozbawiano go majątków, reorganizowano diecezje, ograniczano kontakty z Rzymem. Bulli papieskich nie wolno było ogłaszać w Rosji bez zgody Petersburga, a nierzadko były one ignorowane lub odwoływane. Mimo to zakonu jezuitów nie rozwiązano, jak to miało miejsce wszędzie indziej, a jego członków cesarstwo powoływało do służby w dziedzinie oświaty. Natomiast unici nie mogli korzystać ze skutków równie niejednoznacznych postaw. Ponieważ byli potomkami wspólnot, które niegdyś pozostawały wierne wyznaniu prawosławnemu, traktowano ich nie jako heretyków, lecz jako renegatów. Katarzyna usunęła z urzędów wszystkich biskupów unickich z wyjątkiem jednego i podporządkowała hierarchię kościelną Konsystorzowi, który pozostawał w całkowitej zależności od państwa. W latach siedemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII wieku, a potem w latach trzydziestych i sześćdziesiątych wieku XIX przeprowadzano przy pomocy wojska akcje masowego przechodzenia na prawosławie. Palono książki, niszczono kościoły, mordowano księży; pod osłoną bagnetów odprawiano nabożeństwa według obrządku prawosławnego. W 1839 r. zerwano wszelkie kontakty Kościoła unickiego w Rosji z Watykanem. W r. 1875 oficjalnie anulowano samą unię brzeską. Do roku 1905, kiedy to ostatecznie został wymuszony dekret o tolerancji religijnej, praktyki religijne mogło oficjalnie uprawiać już tylko 200 tysięcy unitów. Nie ulega wątpliwości, że u podstaw wszystkich tych posunięć w sprawach religii leżały motywy natury politycznej. Z tego też powodu fikcyjną „zasadę prawosławia” należy jako ideologię państwa starannie odgraniczyć od rzeczywistych zasad i praktyk Kościoła prawosławnego. Nie trzeba specjalnie podkreślać, że była ona pięknym zaprzeczeniem polskich tradycji pluralizmu, sumienia jednostki i tolerancji. (Patrz rozdz. VII tomu II).

Zasady autokracji nie należy mylić z ogólną teorią absolutyzmu w takim kształcie, —w jakim był on znany zachodniej Europie. We Francji, Hiszpanii czy Austrii absolutyzm rozwinął się jako antidotum na rosnące tendencje rozpadowe posiadłości i ziem lennych w okresie średniowiecza. Mimo że nieodmiennie odwoływano się w tych praktykach do Bożego błogosławieństwa, nigdy nie mogło być całkowitej zbieżności interesów między Kościołem a Państwem, między Watykanem w Rzymie a katolickimi monarchiami w różnych częściach Europy. Już sam fakt, że Fenelon czy Hobbes pisali drobiazgowe, acz dowodzące o różnicy postaw traktaty na temat teorii absolutyzmu, świadczy o toczącym się sporze z obrońcami wcześniejszych, odmiennych doktryn. Mimo nie kończących się roszczeń władców z dynastii Burbonów czy Habsburgów, ich rzeczywista władza była zawsze w mniejszym lub większym stopniu ograniczona w wyniku tlącego się wciąż oporu ze strony ugrupowań regionalnych czy społecznych. Autokracja rosyjska natomiast pochodziła w bezpośredniej linii od prymitywnego, patriarchalnego despotyzmu Księstwa Moskiewskiego. Sprawowała najwyższą władzę w kraju, gdzie właściciele majątków feudalnych nigdy nie mieli żadnej autonomicznej władzy i gdzie Kościół został całkowicie pozbawiony możliwości odgrywania jakiejkolwiek samodzielnej roli. Była nie tylko bardziej absolutna niż absolutyzm, ale także wywodziła się z innych źródeł i wywierała inne wpływy. Gdyby się chciało znaleźć jakąś paralelę w Europie Zachodniej, można by jej rolę przyrównać do zasady nieomylności papieża w Rzymie, którego polityczno-mistyczne rządy w państwach papieskich były tak słabe, jak rozległe było cesarstwo rosyjskie.