Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Wydarzenia drugiej wojny światowej były czymś bez porównania gorszym niż wszystko, co kiedykolwiek musiał znieść polski naród. W porównaniu z postępowaniem Niemców i Rosjan wszystkie karygodne czyny ich pruskich, austriackich czy carskich poprzedników wydają się pozbawione wszelkiego znaczenia. W wieku dziewiętnastym Polacy znaleźli się w sytuacji, w której pozbawiono ich wszystkich należnych im praw. W wieku dwudziestym natomiast stanęli w obliczu narodowej zagłady. Jeśli niegdyś przyrównywano Polskę — dając nieco upust fantazji — do Kalwarii, to teraz stała się prawdziwą Golgotą.

„Rosyjska Polska” to nazwa, która nie pojawia się ani w rosyjskich, ani w polskich podręcznikach historii. Jako określenie terytoriów byłej Rzeczypospolitej Polski i Litwy, przyłączonych do cesarstwa rosyjskiego, jest to jednak nazwa dość adekwatna — podobnie jak nazwy „brytyjska Irlandia”, „austriackie Niderlandy”, „hiszpańskie Włochy” czy — we wcześniejszym okresie — „polska Ukraina”. Była ona jednak nie do przyjęcia zarówno dla rosyjskiej administracji, jak i dla nowych poddanych cara. Według obowiązującej oficjalnie fikcji, rozbiory przywracały Rosji integralną część jej pradawnego dziedzictwa. W 1793 r. wybito na cześć Katarzyny II medal z napisem „Odzyskałam to, co wydarto” [68] Wszystkie terytorialne zbrodnie czasów nowożytnych usprawiedliwia się fałszywymi roszczeniami historycznymi tego rodzaju. Rosjanie twierdzili, że odzyskują tereny Rusi Kijowskiej. Prusacy utrzymywali, że dokonują zjednoczenia dziedzictwa Krzyżaków. Austriacy oświadczali, że przywracają do istnienia Królestwo Galicji, zagrabione przez Polaków (Węgrom) w 1390 r. W wieku dwudziestym Polacy wymyślali własne teorie na temat „ziem odzyskanych”. . Mimo że jeszcze na początku dziewiętnastego wieku można natrafić na określenia w rodzaju „prowincje polskie” czy „prowincje odłączone od Polski i zjednoczone z Rosją”, rosyjskich urzędników nauczono myśleć w kategoriach „regionu zachodniego” czy „ziem odzyskanych”. W ich oczach „Polska” przestała istnieć. Była swego rodzaju historyczną aberracją, która przez osiemset lat swego istnienia zdołała jakimś sposobem sprowadzić naród z dróg prawdziwej lojalności i o której najlepiej byłoby zapomnieć. Wyłączając okres interludium w postaci Królestwa Kongresowego w latach 1815—64, rosyjska administracja z najwyższą niechęcią przyznawała, że którakolwiek część cesarstwa ma cokolwiek wspólnego z odrębnym bytem zwanym Polską.

Ale w umysłach Polaków to właśnie „Polska” pozostała rzeczywistością, podczas gdy „Rossija” jawiła się im jako coś obcego i narzuconego. Dla patriotów Polska była polska. Nazwa „rosyjska Polska” była dla nich wewnętrzną sprzecznością podobnie jak „irlandzka Anglia”, „francuskie Niemcy” czy „chińska Rosja”. Kiedy była im potrzebna jakaś etykietka, mówili o zaborze rosyjskim.

Zabór rosyjski rozrastał się stopniowo, obejmując ziemie położone na zachód od terenów oddanych Moskwie na mocy rozejmu w Andruszowie w 1667 roku — środkowego dorzecza Dniepru, Kijowa i lewobrzeżnej Ukrainy. Praktycznie rzecz biorąc, od r. 1737 obejmował Księstwo Kurlandii, którego panującą dynastię zastępowali czasami mianowani przez Rosję namiestnicy. Po pierwszym rozbiorze został powiększony o Połock, Witebsk, Mścisław i południowo-wschodnie tereny województwa mińskiego; w wyniku drugiego rozbioru z r. 1793 — o prawobrzeżną Ukrainę z województwem kijowskim, Bracławiem, Podolem i Wołyniem oraz o część województw brzeskiego, mińskiego i wileńskiego; po trzecim rozbiorze w r. 1795 — o pozostałe ziemie Wielkiego Księstwa aż po linię Bugu i Niemna. Po r. 1864 wchłonął Królestwo Polskie, które — nazwane „Priwislinskim Krajem” — pozostawało teraz pod rządami Rosji jako część cesarstwa.

Wysunięte bardziej na wschód obszary rosyjskiej Polski były „polskie” jedynie w sensie przedrozbiorowym: ich tradycje rozwinęły się w ramach wielonarodowościowego społeczeństwa dawnej Rzeczypospolitej. Natomiast tereny położone na zachód były polskie tak w sensie etnicznym, jak i językowym. Większość miast — nawet na wschodzie — takich jak Wilno, Dyneburg, Mińsk, Pińsk czy Kamieniec — zachowało wyraźny polski koloryt. Jednakże w oczach świata cały ten rejon przybierał z wolna miano „zachodniej Rosji”. Pod koniec dziewiętnastego wieku żaden Rosjanin nie był już skłonny mówić o „Polsce” — chyba że chciałby tę nazwę zastosować jako nieformalne określenie krainy geograficznej położonej na zachód od Bugu.

Jeśli użyć wprowadzonych później terminów administracyjnych, w okresie największej rozległości terytorialnej rosyjska Polska obejmowała gubernie wileńską, grodzieńską, kowieńską, Witebska, mohylewską, wołyńską, podolską i kijowską oraz, od roku 1866, również dziesięć guberni „Priwislinja”: Warszawę, Kalisz, Płock, Piotrków, Radom, Kielce, Lublin, Siedlce, Łomżę i Suwałki [69] Ponieważ cały obszar zaboru rosyjskiego stał się w końcu integralną częścią cesarstwa rosyjskiego, dla pełnego zrozumienia tematu konieczna jest ogólna wiedza o historii Rosji i sprawach polskich. Dla historyków anglosaskich podstawowymi pracami wprowadzającymi są: H. Seton-Watson, The Russian Empire, 1806—1917, Oksford 1967, oraz P. Wandycz, The Lands of Partitioned Poland, 1795—1918, Seattle 1975. . (Patrz Mapa 1).

Mapa 1. Zabór rosyjski (1773—1915)

Postawy polityczne w Rosji ogniskowały się wokół trzech zasad — prawosławia , samodierżawija (autokracji) i narodnosti (narodowości). Swymi korzeniami zasady te sięgały głęboko w przeszłość imperium moskiewskiego, stanowiąc inspirację dla powstania instytucji tworzonych w okresach reform Piotra I i Katarzyny Wielkiej. W okresie panowania Mikołaja I (l 825—55) wykrystalizowały się, nabierając kształtu ustalonej ideologii, zwanej „oficjalną narodowością”. Za panowania różnych carów różnie rozkładały się punkty ciężkości, a interpretacja trzech podstawowych zasad podlegała w różnych okresach znacznym fluktuacjom.

Paweł I (1796—1801) narzucił zupełnie inny ton niż jego matka Katarzyna (1762—96); Aleksandra I (1801—25), Aleksandra II (1855—81) i Mikołaja II (1894—1917) przedstawiano jako władców liberalnych, którzy za sprawą bądź własnych inklinacji, bądź też z konieczności wprowadzali w swoje rządy pewną elastyczność, podczas gdy Aleksandrowi III (1881—94) przypisywano powrót do twardego kursu Mikołaja I. Sądy tego rodzaju są jednakże bardzo względne i odnosić je można jedynie do rosyjskiej skali wartości. Według norm europejskich, wszyscy carowie byli despotami, a ich poglądy różniły się tylko o tyle, że jedni byli bezwzględnie twardzi, inni zaś nieco bardziej ludzcy. Zupełnie ich nie interesował liberalizm w takim sensie, w jakim pojmowano go na Zachodzie, gdzie wola władcy wymaga zgody rządzonych. Zasiadali przy pulpicie kontrolnym ciężkiej machiny rządowej, której obsługę stanowiła zamknięta elita, ożywiana ideałami pozostającymi o dziesiątki, jeśli nie setki lat w tyle za ideałami kręgów intelektualnych i obarczona własną inercją. W odniesieniu do polskich poddanych wszyscy oni zgodnie uznawali za pożądane te same proste cele: ostateczną asymilację, integrację, konformizm i normalizację. Ich polityka zmierzała do przekształcenia Polaków w „prawdziwych chrześcijan, lojalnych obywateli i dobrych Rosjan”, a różnice dotyczyły jedynie tempa, taktyki i metod. Wszyscy opowiadali się za programem „wiary, tronu i ojczyzny”, którego najbardziej wytrwałym realizatorem był chyba Siergiej Uwarow, długoletni minister oświaty publicznej Mikołaja I. W 1843 r., po dziesięciu latach sprawowania urzędu, którego celem, w jego własnym przekonaniu, było przekształcenie poddanych cara w „godne narzędzia rządu”, Uwarow podsumowywał osiągnięcia tego dziesięciolecia w następującym raporcie skierowanym do cara: