Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Polska Rzeczpospolita Ludowa (po roku 1944) [503]

Historia polityczna powojennej Polski jest w swoim głównym zarysie nadzwyczaj prosta. Opowiada o tym, w jaki sposób Związek Radziecki przekazał władzę w ręce swoich wybranych protegowanych i w jaki sposób nadal utrzymuje ich na stanowiskach. Natomiast szczegóły są niezwykle złożone i w dużej mierze ukryte przed okiem opinii publicznej. W stosunkach między Moskwą i ludźmi Moskwy w Warszawie — zarówno komunistami, jak i niekomunistami — kilkakrotnie zachodziły gwałtowne zmiany. Co więcej, obserwatorzy z zewnątrz zazwyczaj nie doceniali swobody, z jaką polski system dryfuje, zbaczając z głównego kursu, choć zawsze ostatecznie podporządkowuje się sowieckim sankcjom. Można tu wyodrębnić trzy podstawowe fazy. Pierwsza — w latach 1944—48 — to okres stopniowej budowy komunistycznej demokracji ludowej; druga — w latach 1948—56 — okres narzucania Polsce stalinizmu; trzecia wreszcie — od roku 1956 — okres panowania rodzimego aparatu „narodowego komunizmu”.

Polityka jednak to nie wszystko. Każdy życzliwy opis musi przecież przeciwstawić atroficznemu rozwojowi politycznemu Polski postępy, jakie się dokonały w życiu społecznym i politycznym, a także prawdziwy sukces w odbudowie kraju z wojennych ruin [504].

Początki obecnego ładu politycznego w Polsce sięgają daty 22 lipca 1944 roku.

W dniu tym — który zresztą został ogłoszony świętem narodowym, w miejsce dawnej rocznicy ustanowienia Konstytucji 3 maja — utworzono w Lublinie pod auspicjami ZSRR pierwszy powojenny rząd, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Rząd ten, znany na Zachodzie pod nazwą Komitetu Lubelskiego, pomagał swoim sowieckim mocodawcom w administrowaniu ziemiami wyzwolonymi spod okupacji niemieckiej, a w odpowiednim czasie stał się rdzeniem zarówno Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej (w okresie od stycznia do czerwca 1945 roku), jak i Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (od czerwca 1945 roku).

W ten sposób jego działalność objęła cały okres przejściowy od końca okupacji hitlerowskiej do momentu ostatecznego wyłonienia się rządu komunistycznego w 1947 roku.

Utworzenie PKWN było na najwyższym szczeblu odbiciem tego, co działo się na szczeblach lokalnych na terenie całego kraju. Wbrew późniejszym legendom Komitet Lubelski został utworzony w Moskwie i narzucony Polsce przez władze sowieckie. W ramach polityki obozu komunistycznego było to „piękne” Kremla, oddane za „nadobne” Gomułki, który w styczniu 1944 roku uformował Krajową Radę Narodową (KRN), nie pytając się Moskwy o zgodę. KRN składała się z komunistów i niekomunistów, przy czym tych pierwszych dokooptowano zarówno z szeregów ZPP i Centralnego Biura Komunistów Polskich (CBKP), posiadających bazę w Moskwie, jak i z działającej w Warszawie PPR. Grupa warszawska, do której należeli Gomułka i Bierut, przybyła do Lublina dopiero 31 lipca, a więc w dziesięć dni po rzekomym podpisaniu przez siebie Manifestu lipcowego. Nie spieszyli się z wyjazdem ze stolicy, gdzie z dnia na dzień oczekiwano wybuchu powstania, a potem musieli odbyć trudną drogę przez front, w głąb linii sowieckich. Pełne porozumienie z kolegami z Moskwy osiągnęli dopiero 15 sierpnia. Wobec tego wszystkie dokumenty odnoszące się do tego porozumienia, choć sformułowane w sierpniu, trzeba było starannie antydatować na dzień 21 lipca, tak aby stworzyć należyte pozory spontanicznej jednomyślności [505]. Tak wyglądała Targowica współczesnej Polski.

Manifestu lipcowego, rozpropagowanego w Chełmie i Lublinie i z wyprzedzeniem zrelacjonowanego przez moskiewskie radio, żadnym sposobem nie mogło zatwierdzić kierownictwo PPR w Warszawie. Z pewnością przygotowano go i wydrukowano w Moskwie, a w związku z tym odpowiadał raczej życzeniom komunistów radzieckich niż polskich [506]. Kandydaci na kluczowe stanowiska w Komitecie uzyskali wyraźne poparcie Stalina. Byli to: Edward Osóbka—Morawski (przewodniczący), Stanisław Radkiewicz (szef do spraw bezpieczeństwa) i Michał Rola—Żymierski (minister obrony). Podporządkowanie się wytycznym polityki sowieckiej było we wszystkich tych przypadkach warunkiem wstępnym uzyskania nominacji i wszyscy ci ludzie byli w zasadzie funkcjonariuszami sowieckimi. Mieli utrzymać swoje stanowiska przez cały okres zmian rządowych, jakie nastąpiły w ciągu następnych trzech lat. W tym stadium byli oni całkowicie uzależnieni od poparcia Moskwy. Sam Stalin powiedział kiedyś Roli—Żymierskiemu:

„Kiedy armia sowiecka się wycofa, wystrzelają was jak przepiórki” [507].

Wątpliwy status prawny PKWN był rzeczą mniej istotną niż jego praktyczna zależność od ZSRR. 31 grudnia 1944 roku PKWN nadał sobie status rządu tymczasowego (RTRP), a w dzień później dokonał odpowiedniej zmiany nazwy. Krok ten, oficjalnie uznany jedynie przez ZSRR, wyznacza moment, w którym Stalin ostatecznie odrzucił istniejące dotychczas niejednoznaczności sowieckiej polityki. Szykując się do spotkania z Churchillem i Rooseveltem w Jałcie, po raz pierwszy bardzo wyraźnie dał do zrozumienia, że przyszłe rządy w Polsce będą sprawowane głównie przez ludzi osobiście mianowanych przez niego. Od tego czasu zdecydowanie zmniejszyły się szansę na uzyskanie przez rząd emigracyjny w Londynie równorzędnej pozycji w Warszawie. Ale dobrodziejstwa płynące z nieograniczonego poparcia Związku Radzieckiego nie były zupełnie jednoznaczne. Nieograniczone poparcie Związku Radzieckiego oznaczało jednocześnie nieograniczoną kontrolę Sowietów. PPR zwłaszcza ostro sprzeciwiała się swemu losowi.

Podczas posiedzenia Plenum Komitetu Centralnego w dniach 20 i 21 maja 1945 roku pierwszy sekretarz Władysław Gomułka skarżył się: „masy wcale nie uważają nas za komunistów, lecz za najgorszą enkawudowską agenturę”. Zawadzki wyraził obawę, że rozboje i gwałty, jakich dopuszczały się oddziały Armii Czerwonej, mogą doprowadzić do wybuchu wojny domowej. Ochab oświadczył, że głównymi problemami, jakie stoją przed partią, jest wycofanie się wojsk sowieckich i „suwerenność Polski” [508].

Pozycja RTRP znacznie się umocniła po 21 kwietnia 1945, czyli od chwili podpisania polsko-sowieckiego traktatu o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy. Treść traktatu, który potwierdzał sowieckie stanowisko w kwestii granic Polski oraz przyznawał ZSRR kontrolę nad bezpieczeństwem politycznym w Polsce, przygotowano w Moskwie, bez odwoływania się do opinii żadnego z mocarstw zachodnich, do rządu emigracyjnego czy też do jakiegokolwiek demokratycznie wybranego ciała. Mimo to skazywał on Polskę na przynależność do obozu sowieckiego na co najmniej dwadzieścia nadchodzących lat. Jego wprowadzenie w życie zostało przyspieszone z powodu zbliżającego się rozpoczęcia debaty pierwszej konferencji ONZ w San Francisco i skutecznie udaremniło podjęcie przez nią ewentualnych decyzji w sprawie Polski. Był to w gruncie rzeczy przeprowadzony w bardzo odpowiednim czasie fait accompli , którego jednostronne warunki, w roku 1965 odnowione na następne dwadzieścia lat, na zawsze ustaliły dominację ZSRR nad Polską. Skoro zaś traktat został podpisany i przypieczętowany, kierownictwo RTRP mogło spokojnie rozważać perspektywę planowanego połączenia z bardziej reprezentacyjnymi polskimi politykami z Londynu.

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) był konsekwencją przyjętej na konferencji w Jałcie deklaracji o konieczności zjednoczenia się w Polsce „wszystkich elementów demokratycznych i antyfaszystowskich”. O szczegółach zadecydowano podczas rokowań, jakie toczyły się w Moskwie przy udziale, z jednej strony, Stanisława Mikołajczyka — przywódcy partii chłopskiej i zarazem jedynego skłonnego do współpracy byłego członka rządu emigracyjnego w Londynie, oraz Bolesława Bieruta jako rzecznika RTRP, KRN i PPR, z drugiej. Postanowiono, że Osóbka—Morawski obejmie stanowisko premiera; Mikołajczyk miał objąć urząd wicepremiera i ministra rolnictwa, Gomułka zaś — drugiego wicepremiera, a od listopada 1945 — ministra do spraw Ziem Odzyskanych. Spośród 24 ministerstw zaledwie siedem trafiło bezpośrednio do rąk PPR. Zadaniem nowego rządu, który uzyskał poparcie uczestników konferencji poczdamskiej, było kierowanie krajem do momentu, gdy będzie można zorganizować wolne wybory i ustanowić trwały system konstytucyjny. Rozpoczął on urzędowanie 28 czerwca 1945 roku i istniał do lutego 1947 roku. W ciągu tych dwóch lat jego działalność nie wzbudziła większego zainteresowania Zachodu. W Wielkiej Brytanii i Ameryce nie osłabły jeszcze datujące się z czasów wojny uczucia wdzięczności i podziwu dla Związku Radzieckiego. Dopiero pod sam koniec tego okresu, w 1947 roku, już po upadku TRJN, zachodni obserwatorzy dokonali podsumowania tego, co rzeczywiście wydarzyło się w Polsce, i dopiero wtedy zareagowali wybuchem równie gwałtownej, co bezsilnej frustracji [509].