Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Polityka gospodarcza i społeczna kraju w okresie bezpośrednio po wyzwoleniu była z konieczności ograniczona. Komuniści troszczyli się, po pierwsze, o utrzymanie kolosalnych dóbr nagromadzonych przez reżim hitlerowskiej okupacji i wykorzystanie ich jako podstawy do przyszłej nacjonalizacji, po drugie zaś, o to, aby większe majątki ziemskie zostały rozparcelowane pomiędzy ubogich chłopów. Odpowiedni dekret został zatwierdzony przez PKWN 6 września 1944 roku. W wielu przypadkach chłopi przejmowali ziemię, nie czekając na zaproszenie. Z mniej przychylnym przyjęciem natomiast spotykały się przymusowe rekwizycje. W lecie 1944 roku, a następnie ponownie w roku 1945 Armia Czerwona organizowała oddziały złożone z robotników miejskich, którzy udawali się na wieś i pod groźbą bagnetów zabierali żywność. Chłopi stawiali silny opór. Dekret PKWN o nadaniach ziemi nakładał także na wszystkie gospodarstwa, z wyjątkiem karłowatych, obowiązek rocznych dostaw na rzecz państwa w wysokości 15 kwintali pszenicy z hektara. Takie metody przymusu niezbyt sprzyjały rozwojowi produkcji i w 1946 roku zostały zarzucone [510].

Tymczasem zadaniem chwili była podstawowa odbudowa kraju. W Warszawie dorośli i dzieci gołymi rękami usuwali stosy ruin; ekipy ochotników grzebały tysiące zwłok, jakimś cudem przywracano do życia sieć usług. Przejazd pierwszego w powojennej stolicy elektrycznego tramwaju wywołał sceny szalonej radości.

Mimo to fale migracji ludności, zarówno wojskowych, jak i cywilów, które przetaczały się przez Polskę w czasie wojny, okupacji i wyzwolenia, płynęły przez kraj jeszcze przez co najmniej dwa lata. W okresie rządów TRJN przybrały na sile w wyniku wybuchu wojny domowej, masowych przesiedleń i reformy rolnej.

Wojnę domową wywołała działalność sowieckich sił bezpieczeństwa w okresie wyzwalania kraju. Żądając całkowitego posłuszeństwa, Sowieci wywołali zbrojny opór tysięcy Polaków, którzy w innej sytuacji byliby zapewne skłonni rozważać możliwości współpracy. Piętnując wszystkich swoich przeciwników bez wyjątku jako „terrorystów”, „bandytów” czy „faszystów”, stworzyli niewiarygodną sytuację, w której przywódcy komunistyczni nawoływali do tworzenia skonsolidowanego „demokratycznego frontu”, podczas gdy siły bezpieczeństwa mordowały, aresztowały i deportowały dokładnie tych samych ludzi, od których oczekiwano współpracy. Jak zawsze, przemoc zrodziła przemoc. Na terror wprowadzony przez ZSRR odpowiedziano terrorem. Starostów, lokalnych urzędników i agentów policji zainstalowanych przez NKGB mordowano lub prześladowano i wystawiano na rozmaite szykany. Całe okręgi, zwłaszcza na terenie Karpat, wpadały w ręce przywódców band, w rodzaju straszliwego „Kapitana Ognia” z Zakopanego. Z punktu widzenia ZSRR wydarzenia te okazały się bardzo dogodne, ponieważ dostarczały najlepszego możliwego pretekstu do umacniania kontroli nad służbami bezpieczeństwa. Do operacji wojskowych w terenie powołano specjalny Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). Ministerstwem Bezpieczeństwa w Warszawie nadal kierowali niemal wyłącznie Rosjanie lub wyszkolony w ZSRR personel.

Zbrojny opór skupiał się wokół trzech odrębnych i nie skoordynowanych ze sobą ugrupowań. Pierwsze z nich — Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) — rozpoczęło działalność podczas wojny, najaktywniejszą w rejonie Gór Świętokrzyskich, jako organizacja prawicowych partyzantów o antykomunistycznym nastawieniu. Skutecznie odstraszali postępujące oddziały Armii Czerwonej, ale pod koniec 1945 roku ich opór znacznie osłabł [511]. Drugie — stowarzyszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN) — utworzono we wrześniu 1945 roku z żołnierzy rozwiązanej Armii Krajowej. Jak wskazuje nazwa jego politycznej poprzedniczki, organizacji „Nie”, jego prostym celem było zapobiec zwycięstwu komunistów. WiN działał przez cały rok 1946, zwłaszcza w rejonach Lublina i Białegostoku. Jego kres nadszedł w lutym 1947 roku; 40 000 ludzi skorzystało z oferty amnestii i publicznie złożyło broń [512].

Trzecia organizacja — Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) — została zmuszona do kontynuowania walki. Powstała w 1943 roku; stawiała sobie za cel utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego, wolnego od wszelkich form ucisku i zależności, i z taką samą zajadłością walczyła zarówno z Hitlerem, jak i ze Stalinem. Na Wołyniu, gdzie sprawowała kontrolę nad rozległymi terenami wiejskimi, popadła w konflikt zarówno z polskimi, jak i z sowieckimi partyzantami. Podejmowane przez nią w tym czasie okrutne akcje odwetowe przeciwko odmawiającym współpracy polskim chłopom miały ją pozbawić wszelkiej sympatii ze strony Polaków. W roku 1945 resztki oddziałów UPA znalazły się w izolacji politycznej i całkowitym okrążeniu. Otoczone z trzech stron przez wojska ZSRR, Polski i Czechosłowacji, schroniły się w odległych zakątkach Bieszczadów. Po licznych potyczkach z Wojskiem Polskim,—które żadnej ze stron nie przyniosły wygranej, odniosły wreszcie w dniu 4 kwietnia 1947 roku sensacyjne zwycięstwo, wciągając w zasadzkę i zabijając wiceministra obrony, generała Karola Świerczewskiego (1897—1947). Odtąd ich dni były policzone. Świerczewski — weteran ruchu komunistycznego i były dowódca XIII Brygady Międzynarodowej w hiszpańskiej armii republikańskiej, był jednym z niewielu doświadczonych żołnierzy, jakich miał polski ruch komunistyczny; jego śmierć zmobilizowała partię do podjęcia ostatecznego rozrachunku. W lecie 1947 roku ukraińskie wsie w rejonie Bieszczad zostały jedna po drugiej systematycznie zrównane z ziemią. Rozpędzono góralską ludność — Łemków i Bojków. Tych, którzy mieli polskich krewnych, rozproszono na terenie Ziem Odzyskanych; resztę deportowano do ZSRR. Ci, którzy jeszcze walczyli, zostali w ten sposób pozbawieni wszelkiego poparcia; wzięto ich siłą i głodem i zmuszono do kapitulacji. Bunkry zbombardowano, schrony i magazyny wysadzono dynamitem. Odosobniona grupa niedobitków przedarła się przez łańcuch Karpat do Czechosłowacji, a następnie, przeszedłszy ponad siedemset kilometrów wrogiego terytorium, znalazła schronienie w Niemczech Zachodnich. Tak zakończyło się to, co oficjalne źródła z satysfakcją nazywają „walką z reakcyjnym podziemiem” [513].

Realizowany po wojnie plan przesiedlenia ludności objął miliony ludzi. Przez trzy lata polskimi drogami i szlakami kolejowymi ciągnęły nie kończące się pochody uchodźców, wysiedleńców, repatriantów, przejezdnych, przesiedleńców i wędrowców. Szeregi uchodźców tworzyły niezliczone rodziny, które podczas wojny opuściły swoje domy w Polsce, a teraz wyruszyły w drogę, żeby je na własną rękę odzyskać. Wysiedleńcom przemocą usuniętym z Polski przez mocarstwa okupacyjne teraz pozwolono powrócić. Było wśród nich ponad 520 000 osób wracających z przymusowych robót w Niemczech i nieco mniej — ze Związku Radzieckiego. (ZSRR przetrzymywał większość deportowanych Polaków do roku 1956).

Repatrianci byli to przeważnie Polacy ze Wschodnich Kresów dawnej II Rzeczypospolitej, którym dano teraz możliwość przeniesienia się na zachód, na tereny leżące w obrębie nowych granic, a także ci, którzy dobrowolnie powracali z Zachodu. Kategorię przejezdnych stanowili ludzie, którzy na skutek wojny znaleźli się z dala od domu i teraz po prostu przejeżdżali przez Polskę, z zachodu na wschód albo ze wschodu na zachód. Na wschód posuwały się budzące litość kolumny radzieckich dezerterów i jeńców wojennych, zdążających ku radzieckiej sprawiedliwości; w kierunku przeciwnym szło kilkadziesiąt tysięcy polskich Żydów, którzy — przetrwawszy wojnę na terenie ZSRR — zdążali teraz do Europy Zachodniej i do Izraela. Wygnańcy (których w oficjalnym żargonie nazywano „przesiedleńcami”) należeli do mniejszości narodowych — głównie ukraińskiej i niemieckiej;