Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Straszny los polskich komunistów w latach 1938—1942 musi z pewnością budzić współczucie nawet wśród ich najbardziej zagorzałych przeciwników. Ich losy przyrównywano do losów, jakie mogłyby spotkać jakąś nie istniejącą żydowską partię narodowo—socjalistyczną, której nie udałoby się zwerbować wystarczająco dużej liczby Żydów w szeregi Hitlerjugend i która zostałaby wobec tego wysłana do krematoriów Oświęcimia. Pozostali przy życiu członkowie KPP, od samego początku odepchnięci przez własną polską ojczyznę, musieli się pogodzić z faktem, że są równie niemile widziani w radzieckiej ojczyźnie socjalizmu. Ten bolesny paradoks został trafnie utrwalony w wierszu komunistycznego poety, Władysława Broniewskiego (1897—1962), który siedząc we Lwowie w celi sowieckiego więzienia na Zamarstynowie, pisał:

Na razie jednak nie było żadnych możliwości zmiany sytuacji. Dopóki działał pakt Niemiec hitlerowskich z Rosją, Stalina zupełnie nie obchodzili ani polscy więźniowie, ani żadne polskie organizacje. Dopiero pod sam koniec 1941 roku, po napaści Hitlera na Rosję i wynikającej z tego faktu zmianie stanowiska Stalina wobec Polski, sprawa przywrócenia polskiemu mchowi komunistycznemu miejsca w ogólnym programie światowego komunizmu mogła ponownie wypłynąć.

Zadanie rekonstrukcji ruin komunizmu przypadło w udziale dzielnym Polakom przebywającym w Moskwie — tak zwanej grupie inicjatywnej, na której czele stanęli Marceli Nowotko (1893—1942), Paweł Finder (1904—44) i Bolesław Mołojec (1909—42). Wobec przerażających wydarzeń niedawnej przeszłości i w obliczu grozy, jaką niosła ze sobą teraźniejszość, trzeba było niemało odwagi i poświęcenia, aby wytłumaczyć radzieckim towarzyszom, że należy na nowo stworzyć niezależną polską partię, a następnie organizować ją pod samym nosem gestapo w okupowanej przez Niemców Warszawie. A jednak się udało. 5 stycznia 1942 roku aktyw nowej partii odbył swoje pierwsze konspiracyjne zebranie. Przyjęto nazwę Polska Partia Robotnicza (PPR). Pod koniec 1943 roku, po tajemniczym zabójstwie Nowotki i aresztowaniu Findera przez gestapo, jako jej pierwszy sekretarz wyłonił się Władysław Gomułka (1905—1982). Do walki przeciwko hitlerowskiemu okupantowi obok Armii Krajowej stanęła Gwardia Ludowa [494].

Osobowość Władysława Gomułki, znanego jako „towarzysz Wiesław”, była odbiciem wielu podstawowych cech wskrzeszonego polskiego komunizmu. W oficjalnej biografii pomija się najbardziej znaczące fakty z jego kariery, ale wiarygodne źródła nieoficjalne ujawniły, że podstawowym motorem jego politycznej działalności były nieugięta wierność komunistycznym ideałom i bezustanny sprzeciw wobec praktyk ZSRR. W latach trzydziestych jako młody chłopak został wysłany do szkoły partyjnej w ZSRR; był naocznym świadkiem kampanii kolektywizacyjnej na Ukrainie i dość wcześnie postanowił, że równie nieludzkich metod nie będzie się nigdy stosować w Polsce. W latach 1938—39, jako pracownik związku robotników przemysłu chemicznego, miał szczęście być aresztowany przez polską policję pod zarzutem uprawiania nielegalnej działalności politycznej — w ten sposób udało mu się przeżyć sowiecką czystkę w KPP, która pozbawiła życia większość jego towarzyszy. Z chwilą wybuchu wojny otwarto więzienia i Gomułka znalazł się w radzieckiej strefie okupacyjnej we Lwowie; w charakterystyczny dla siebie sposób odrzucił możliwość przesłuchania przez GPU i zbiegł do swojego rodzinnego Krosna, znajdującego się w zarządzanej przez Niemców Generalnej Guberni. Tam też, całkowicie odizolowany od władz radzieckich, podjął na nowo działalność konspiracyjną. U szczytu fali niemieckiego terroru przeniósł się do Warszawy i znalazł się pod ręką, gdy w listopadzie 1943 roku powstał wakat na stanowisku pierwszego sekretarza PPR. Jego nominacja zbiegła się w czasie z wydaniem pełnego tekstu manifestu PPR O co walczymy? , gdzie za dwa równorzędne bliźniacze cele uznano niepodległość narodową i rewolucję społeczną. Mimo marksistowsko-leninowskiej frazeologii takie przesunięcie punktu ciężkości oznaczało skierowanie szeroko pojętej strategii ruchu komunistycznego bardziej w stronę dawnej PPS niż KPP oraz stwarzało partii realne szansę znacznego powiększenia liczebności swoich szeregów. W większości innych kwestii Gomułka zachował postawę ortodoksyjnego, zdyscyplinowanego i przyziemnego komunisty. Nie miał czasu na intelektualne teoretyzowanie ani na zajmowanie się sztuką, zupełnie też nie interesowały go żadne liberalne idee. Upór, zahartowany w więziennej celi i w podziemiu, miał się okazać przeszkodą nie tylko w realizowaniu sowieckich planów manipulowania Polską dla własnych celów, ale także hamulcem dla złudnych nadziei na „liberalizację” w późniejszym okresie. Gomułka stał na czele grupy ludzi, którzy byli przekonani, że jedyną pewną gwarancją mającą obronić Polskę przed radzieckim imperializmem jest bezwzględnie przestrzegający swoich zasad polski komunizm. Przez następne dwadzieścia siedem lat, do 1970 r., pogląd ten odciskał swoje piętno na podstawowych dążeniach ruchu, który dopiero w 1956 roku zdobył sobie prawo kierowania własnym losem [495].

Drogę rozwoju PPR od zawiłych początków z czasów wojny aż do dominującej pozycji w polityce Polski, jaką sobie zdobyła pod koniec 1948 roku, znaczyły obawy i niepokoje. Tak samo jak przedtem KPP, PPR musiała sterować niepewnym kursem, oscylując między wrogością opinii publicznej w Polsce i podejrzliwością sowieckich protektorów. Szczupłość jej szeregów — w chwili wyzwolenia liczba jej członków była zaledwie czterocyfrowa — wykluczała wszelką możliwość swobodnej rywalizacji z mocno okrzepłymi partiami demokratycznymi.

Zależność od ZSRR była rzeczą nieuniknioną. Jednocześnie zaś kierownictwo musiało się pogodzić z faktem, że Stalin po prostu nie ufa zagranicznym komunistom, a agentury sowieckie wolą działać za pośrednictwem ludzi i instytucji, nad którymi sprawują bardziej bezpośrednią kontrolę. Przez większość okresu od 1943 do 1944 roku nie istniała żadna skuteczna łączność między Warszawą i Moskwą.

Polityczną kontrolę nad oddziałami Wojska Polskiego w Rosji sprawowano za pośrednictwem Związku Patriotów Polskich (ZPP), kierowanego przez Wandę Wasilewską. Czystkę w aparacie władz lokalnych w okresie po wyzwoleniu przeprowadzono pod bezpośrednim nadzorem NKWD. Większość kluczowych stanowisk w Komitecie Lubelskim oraz w następujących po nim kolejno organach powierzono osobom spoza partii, pozostającym w służbie Rosjan — ludziom w rodzaju Edwarda Osóbki—Morawskiego czy Michała Roli—Żymierskiego. Podczas I Zjazdu w grudniu 1945 roku sama partia musiała się pogodzić z masowym napływem w jej szeregi członków mianowanych przez NKWD, którzy z miejsca rozpoczęli zabiegi o zapewnienie sobie kluczowych resortów w rządzie. Gomułka znalazł się w otoczeniu towarzyszy świeżo przybyłych z Rosji — Bermana, Bieruta, Minca, Radkiewicza, Zambrowskiego, Zawadzkiego — których rola polegała nie tylko na tym, aby iść za nim, ale także na pilnowaniu, żeby nie schodził z właściwej drogi. W tej sytuacji partia dokonała godnych podziwu postępów. Podczas gdy zadanie wyeliminowania demokratycznej opozycji pozostawiono w sposób dość niezręczny w rękach podległych Rosjanom organów bezpieczeństwa, organizacje wszystkich potencjalnych rywali i sprzymierzeńców skutecznie zlikwidowano, stosując leninowską taktykę „rozbijania od góry i od dołu”. W trakcie tej działalności liczba członków PPR dramatycznie wzrosła, w 1948 roku przekraczając milion. Nadszedł właściwy moment dla umocnienia tego zwycięstwa.