Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Jednakże już w latach siedemdziesiątych zaznaczyły się dwie odrębne tendencje. Odłam liczniejszy, działający z inspiracji Bolesława Limanowskiego (1835 — 1935), był kontynuacją wcześniejszej tradycji, która uważała polskie roszczenia narodowe za naturalny element programu socjalistycznego. Był to odłam patriotyczny, reprezentujący empiryczne i praktyczne podejście do problemów społecznych. Jego pierwsza organizacja — przywrócony do życia Lud Polski — powstała w Genewie i przyjęła broszurę Limanowskiego Patriotyzm i socjalizm (1881) za swoje programowe credo [481]. Odłam mniej liczny, inspirowany przez Ludwika Waryńskiego (1856—89), jednoznacznie odrzucał polskie roszczenia narodowe. Był ruchem kosmopolitycznym i elitarnym; opierał się na ściśle określonej ideologii i nie odrzucał metod terroru; łączyły go bliskie związki z rosyjską Wolą Ludu. Na jednym z jego pierwszych publicznych zebrań, które odbyło się w Warszawie 29 listopada 1880 roku, w pięćdziesiątą rocznicę wybuchu powstania listopadowego, starannie podkreślono antypatriotyczne stanowisko ruchu. W liście rozesłanym do przywódców zagranicznych ugrupowań socjalistycznych organizatorzy zebrania stwierdzili, że „dawne hasło Vive la Pologne całkowicie zniknęło z programu walki klasowej między robotnikami i kapitałem”. Zasłużyli sobie w ten sposób na reprymendę ze strony Marksa i Engelsa.

Wielbiciele Waryńskiego często uważają go za pierwszego polskiego marksistę, dając w ten sposób do zrozumienia, że znał się na marksizmie lepiej od samego Marksa. Tak czy inaczej, był on świetnym organizatorem i jednym z najbardziej szanowanych męczenników swego ruchu. Urodził się na Ukrainie, ale działał we wszystkich trzech zaborach, a także za granicą. W roku 1880 był głównym oskarżonym w krakowskim procesie trzydziestu pięciu socjalistów, ale ostatecznie uwolniono go od wszelkich zarzutów. W dwa lata później założył w Warszawie Wielki Proletariat — ugrupowanie, które uważało się za awangardę nadchodzącej rewolucji. Ustanowiony przez niego wśród robotników zakładów przemysłowych fundusz na cele walki umożliwił ugrupowaniu przetrwanie czterech lat, a także przeprowadzenie — w kwietniu 1884 roku — w ośrodku przemysłu włókienniczego w Żyrardowie udanego strajku, którego uczestnicy żądali podwyżki płac i poprawy warunków pracy. Podczas aresztowań prewencyjnych, jakie nastąpiły w wyniku strajku, Waryński został schwytany przez carską policję i w listopadzie 1885 roku postawiony przed sądem w Warszawie pod zarzutem „konspiracji w celu obalenia siłą panującego porządku politycznego, gospodarczego i społecznego”. Czterech z jego współpracowników — Kunickiego, Bardowskiego, Ossowskiego i Pietrusińskiego — skazano na śmierć i powieszono na zboczach Cytadeli. Sam Waryński został wraz z Ludwikiem Janowiczem (1858—1902) osadzony w twierdzy w Schlüsselburgu, gdzie przebywał aż do śmierci [482].

W latach dziewięćdziesiątych polski socjalizm dojrzał do stadium, w którym można było zacząć zakładać masowe partie z uzasadnioną nadzieją na ich przetrwanie. Najliczniejsze ugrupowanie — Polską Partię Socjalistyczną (PPS) — założono w 1892 roku w Paryżu; jego przywódcą został Limanowski. W manifeście proklamowano dwojaki cel: dyktaturę proletariatu i niepodległość narodową, które miały zostać osiągnięte na drodze pokojowej. Gazetę PPS, „Robotnika”, którego redaktorem był z początku Józef Piłsudski, drukowano na Beaumont Square przy Mile End Road w Londynie, skąd była przewożona do Rosji. Równolegle powstały dwie podobne, choć całkowicie odrębne organizacje w Galicji: Polska

Partia Socjal—Demokratyczna (PPSD) Daszyńskiego oraz w Katowicach bardzo nieliczna Polska Partia Socjalistyczna Zaboru Pruskiego. W tym samym czasie, choć w bezpośredniej opozycji w stosunku do głównego nurtu ugrupowań socjalistycznych, powstał ruch utworzony przez grupę reprezentujących ideologię antypatriotyczną radykałów, usuniętych ze składu ogólnopolskiej delegacji na Międzynarodowy Kongres Socjalistów w Zurychu w sierpniu 1893 roku. Ich Socjal-Demokrację Królestwa Polskiego (SDKP) założyli: Julian Marchlewski (1866— 1925) oraz młoda i inteligentna działaczka polityczna, Róża Luksemburg (1871— 1919). Lustrzanemu odbiciu SDKP, Socjal—Demokracji Litwy (SDL), przewodził w Wilnie Feliks Dzierżyński. W 1900 roku obie organizacje połączyły się, tworząc Socjal—Demokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). W ten sposób zasadniczy ostry podział między patriotycznymi socjalistami czy też „socjalpatriotami”, z jednej strony, a antypatriotycznymi „socjaldemokratami”, z drugiej, przyjął ustaloną, zinstytucjonalizowaną formę.

Warto zauważyć, że podobne tendencje wykazywał żydowski ruch socjalistyczny w Polsce. Internacjonalistyczny Bund , założony w 1897 roku w Wilnie, miał silne powiązania z ruchem rosyjskich socjaldemokratów i pozostawał w wyraźnej opozycji do bardziej nacjonalistycznego Poalej Syjon .

Róża Luksemburg (Luxemburg) zasługuje na specjalną wzmiankę. Urodziła się w Zamościu, w rodzinie Litwaków, emigrantów ze wschodu; z ojczyzną nie wiązały jej zbyt silne więzi uczuciowe. Była bardzo typową przedstawicielką kosmopolitycznych żydowskich intelektualistów, którzy stanowili trzon ugrupowań socjalistycznych, a w późniejszym okresie komunistycznych. Jako współpracowniczce bolszewików w Rosji i współzałożycielce niemieckiego Spartakusbund , przypadła jej do odegrania istotna rola w procesie rozwoju marksistowskiego internacjonalizmu. Jedyna kobieta w świecie mężczyzn, była zarazem jedynym i najbardziej wpływowym teoretykiem w dziejach polskiego komunizmu [483].

W pierwszym dwudziestoleciu XX wieku polski socjalizm prześladowały niepowodzenia i nękały rozłamy. W Austrii PPSD uzyskała status legalnej organizacji i poczynając od 1897 roku, miała w wiedeńskim parlamencie własny kontyngent posłów z prawem głosu. Ale w Rosji okres walki i nadziei skończył się nagle wraz z upadkiem rewolucji lat 1905—06. W PPS w 1906 r. nastąpił rozłam na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną. PPS-Lewica (która jeszcze wcześniej opanowała kierownictwo partii) nalegała na utrzymanie tradycyjnych struktur związkowych i tradycyjnej techniki działania na terenie zakładów przemysłowych.

PPS—Frakcja Rewolucyjna (która nb. w 1909 r. powróciła do dawnej nazwy PPS) zaczęła się przygotowywać do zorganizowanej akcji zbrojnej. W styczniu 1913 r. w jej łonie doszło do kolejnej secesji —jako opozycja przeciwko militarystycznym obsesjom kierownictwa, które zresztą i tak traciło kontrolę nad skuteczniejszymi w działaniu i teraz już niezależnymi formacjami Piłsudskiego — wyodrębniła się PPS—Opozycja Feliksa Perlą i Tomasza Arciszewskiego. W tym samym czasie również w szeregach SDKPiL nastąpił wewnętrzny rozłam. Podczas I wojny światowej, wraz z nadejściem nadziei na niepodległość, PPS odzyskała wigor, jednocząc się w obliczu potrzeby podjęcia wspólnego wysiłku, który pozwoliłby wyrwać się z niewoli państw rozbiorowych. Natomiast SDKPiL i PPS—Lewica natychmiast potępiły „imperialistyczną wojnę”, wierząc, że nie może ona przynieść klasie robotniczej żadnych korzyści [484].

W 1918 roku droga do połączenia się SDKPiL i PPS—Lewicy stała już otworem. W Warszawie lewicujący dowcipnisie mówili o małżeństwie z rozsądku między ubogim młodym człowiekiem z dobrej rodziny i bogatą panną o wątpliwej reputacji. Socjaldemokraci mieli do zaoferowania konsekwentną linię ideologiczną, podczas gdy Lewica mogła się pochwalić masowym poparciem. Kongres założycielski nowej partii odbył się w grudniu w Krakowie. Partia przyjęła nazwę Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP). Od samego początku była wrogo nastawiona do „burżuazyjnej Rzeczypospolitej”; zbojkotowała też wybory do Sejmu w styczniu 1919 roku, odrzucając w ten sposób możliwość legalnej działalności.