Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Podobnie, gdyby powojenne władze Polski miały dziś uczcić pamięć wszystkich sławnych synów i córek Ziem Odzyskanych, tablice pamiątkowe musiałyby się znaleźć w Szczecinie, gdzie urodziła się Zofia Augusta z Anhalt-Zerbst (1729— 96), późniejsza Katarzyna, caryca Rosji; w Gdańsku, skąd pochodzą: astronom i browarnik Johann Hevelius (1611—87), fizyk Gabriel Fahrenheit (1686—1736), filozof Artur Schopenhauer (1788—1860) oraz słynni ministrowie wojny w rządzie Bismarcka, bracia von Schellendorf; w Poznaniu, gdzie się urodzili: historyk Heinrich Graetz (1817—91), przywódca narodowych liberałów Edward Lasker (1829—84), feldmarszałek i prezydent Paul von Beneckendorff und Hindenburg (1847—1934) oraz feldmarszałek Hans von Kluge (1882—1944); we Wrocławiu, gdzie przyszli na świat: sekretarz Metternicha i teoretyk doktryny równowagi sił Friedrich von Gentz (1764— 1832); teolog Friedrich Schleiermacher (1768—1834), malarze scen historycznych: Karl Lessing (1808—80) i Adolf Menzel (1815—1905), socjalista Ferdinand Lassalle (1825—64), feldmarszałek Hermann von Eichhom (1848—1918), Sir George Henschel (1850—1934) — śpiewak, dyrygent i założyciel orkiestry symfonicznej w Bostonie, czy wreszcie Max Bom (1882—1970), brytyjski uczony i laureat Nagrody Nobla. Na tej samej zasadzie Morąg (Mohrungen) może się uważać za rodzinne miasto J. G. Herdera (1744—1803) — historyka i filozofa, badacza mitów i zbieracza pieśni ludowych; Cewlino (Zeblin) koło Koszalina (Koslin) może sobie rościć prawa do Ewalda von Kleista (1715—59), pruskiego żołnierza i poety, poległego w bitwie pod Kunersdorf; śląskie miasteczko Mieczków (Metschkau) może domagać się uwagi jako rodzinna miejscowość pruskiego ministra oświaty i autora Kulturkampfu, Adalberta Falka (l 827—1900); Kostrzyn (Kustrin) — miejsce, gdzie był więziony młody Fryderyk II, może się uważać za ojczyznę admirała Alfreda von Tirpitza (1849—1930) i feldmarszałka Teodora von Bocka (1880—1945); Białochowo (Belchau) koło Torunia może sobie rościć prawo do nazywania się kolebką generała Ericha von Faikenhayna (1861—1922), miasteczko Pokój (Carlsruhe) pod Opolem może się uznać za rodzinne miasto zarówno Ferdinanda von Richthofena (1833— 1905), geografa i badacza Chin, jak i, równie jak on żądnego przygód, jego wnuka, Manfreda von Richthofena (1892—1918), słynnego „Czerwonego Barona”, największego asa wśród pilotów I wojny światowej; Wąbrzeźno (Briesen) pod Grudziądzem może rościć sobie prawo do Waltera Hermana Nemsta (1864— 1941), odkrywcy trzeciego prawa termodynamiki. Krzyżowa (Kreisau) koło Świdnicy została swego czasu podarowana feldmarszałkowi Helmuthowi von Moltke (1800—91) w uznaniu jego zasług w wojnie austriacko—pruskiej z 1866 roku. W czasach późniejszych, jako rodzinna miejscowość wnuka feldmarszałka Moltkego, Helmutha Jamesa von Moltke (1907—45), który został przez hitlerowców powieszony za zdrade, wieś była miejscem schronienia jednego z ośrodków niemieckiego ruchu oporu, tzw. Kreisauer Kreis (Krąg z Krzyżowej) [473]. Miejscowość Skórzyn (Skyren) koło Krosna (Crossen) nad Odrą była rodzinną wsią Leona hrabiego von Caprivi (1831— 99), Chojnów (Haynau) — Georga Michaelisa (1857—1936). Obaj sprawowali swego czasu urząd niemieckiego kanclerza. Racibórz (Ratibor) stanowił centrum posiadłości rodu Hoheniohe, największego majątku ziemskiego we wschodniej Europie; Tarnowskie Góry (Tarnowitz) były centralną posiadłością w majątkach rodzinnych Donnersmarcków. Spośród wybitnych postaci II wojny światowej wymienić można: generała wojsk pancernych Heinza Guderiana (1888—1954), który urodził się w Chełmnie (Kulm) nad Wisłą; SS—Obergruppenfuhrera Ericha von dem Bach—Zelewskiego (1899—1972), który stłumił powstanie warszawskie, a urodził się w Lęborku (Lauenburg) na Pomorzu, czy generała SS Kurta Daluege (1897— 1946), szefa sił porządkowych hitlerowskiej Ordnungspolizei, który pochodził z Kluczborka (Kreuzburg) na Śląsku. Lista ta ciągnie się w nieskończoność i dostarcza encyklopediom powszechnym więcej haseł niż dzieje całych narodów. Kto ma zatem prawo orzec, że tyle wybitnych nazwisk i tyle niemieckich społeczności, które tych ludzi wydały, można nagle oderwać od rodzinnych miejsc? Jeśli po prostu wymaże sieje z kart dziejów, w jaki sposób będzie można przekazać potomnym ich złe i dobre czyny?

Hasła w encyklopediach nie znaczą jednak wiele. Naprawdę uderzającą cechą życia Niemców na Wschodzie jest intensywność, z jaką niemieckość tej ludności splatała się z jej ziemią ojczystą. Z powodu dokładnie takiego samego braku poczucia bezpieczeństwa, jakie jest cechą obecnych mieszkańców tych stron, patriotyzm i żarliwa troska o zachowanie kultury wśród Niemców zamieszkujących ziemie wschodnie były tym żywsze, że podsycały je napięcia, jakie stwarza życie na spornych terenach przygranicznych. Niemcy z Wrocławia czy Poznania wykazywali pod wieloma względami bardziej nieugiętą lojalność wobec niemieckiej kultury i niemieckiego państwa niż wielu ich rodaków w innych częściach kraju.

(„Lojaliści” z Belfastu też często pielęgnują własną brytyjskość w sposób o wiele bardziej demonstracyjny niż większość mieszkańców innych części Zjednoczonego Królestwa). Niemniej jednak, jeśli nawet ów patriotyzm miewał nieco agresywne zabarwienie — czego Polacy są tak bardzo świadomi — to jednak stawał się inspiracją dla wybitnych osiągnięć we wszystkich dziedzinach ludzkiej działalności. Wśród uczonych z niemieckiego uniwersytetu we Wrocławiu, który poziomem ustępował tylko uniwersytetowi w Berlinie, nie brakowało sław na skalę światową. Również w dziedzinie sztuki dawne wschodnie prowincje Niemiec zajmowały czołową pozycję. Od zamków krzyżackich w Malborku (Marienburg) i Nidzicy (Neidenburg), przez gotyckie wieże szczecińskiej Peterkirche i gdańskiej Marienkirche, po renesansowe osobliwości Jeleniej Góry (Hirschberg), Lądka Zdroju (Bad Landeck) i Nysy (Neisse), kwiecisty barok Krzeszowa (Grussau) i Lubiąża (Leubus) i wyzutą z dobrego smaku nachalność niezliczonych gmachów publicznych z czasów Wilhelma — polskie Ziemie Odzyskane pełne są pomników architektury, które należą nie do polskiej, lecz do niemieckiej tradycji. Starsze teatry, sale koncertowe i galerie Wrocławia, Poznania, Szczecina i Gdańska nie należą do świata kultury polskiej, lecz są częścią kultury niemieckiej.

Wkład Niemców ze wschodnich prowincji zaznaczył się jednak najwyraźniej w dziedzinie niemieckiej literatury. Już w XIII wieku dwór księcia śląskiego Henryka IV (ok. 1257/58—90) był wybitnym ośrodkiem sztuki minnesangerów.

Wczasach reformacji i kontrreformacji protestant Johann Hesse (1490—1547) z Wrocławia oraz nawrócony katolik Johannes Scheffler (1624—77), znany jako Angelus Silesius, komponowali hymny i modlitwy, których uczyli się niemieccy chrześcijanie wszystkich wyznań. W XVII wieku Martin Opitz von Boberfeid (1597—1639) z Bolesławca zainicjował reformę języka, kontynuowali ją urzędnicy na dworze śląskim: Christian Hofmann von Hofmannswaldau (1617—79) i Friedrich von Logau (1604—55), do doskonałości zaś doprowadził Andreas Gryphius (1616—64) ze Wschowy (Fraustadt). Piękny przykład odrodzenia literatury w XVIII wieku stanowią dzieła Ewalda von Kleista, którego wiersz Der Frilhling trafia do niemal każdej antologii poezji niemieckiej. Do rozwoju niemieckiego romantyzmu przyczynił się w znacznej mierze E. T. A. Hoffmann (1776—1822), który wymyślał swoje fantastyczne opowieści, skracając sobie w ten sposób nudę obowiązków urzędnika państwowego w południowych Prusach — w Płocku, a następnie w Warszawie. Prawdziwe realia życia mieszczan z Breslau odtworzył z wielką dokładnością Gustaw Freytag (1816—95), którego utwór Soll und haben (Winien i ma, 1855) uznano za archetyp dziewiętnastowiecznej powieści niemieckiej. Również powszechne uznanie miał sobie zdobyć w nieco późniejszym okresie Arnold Zweig (1887—1968) z Głogowa (Glogau) jako autor książki Der Streit um den Sergeanten Grischa (Spór o sierżanta Griszę, 1927). Ale prawdziwe wartości szkoły śląskiej można odnaleźć dopiero w poezji lirycznej Josepha barona von Eichendorffa (1788—1857), który urodził się w Łubowicach (Lubowitz), a umarł w Nysie (Neisse), oraz Gerharta Hauptmanna (1862—1946), który mieszkał w miejscowości Jagniątkowo (Agnetendorf) w Karkonoszach (Riesengebirge). Proste, melodyjne wiersze Eichendorffa, przywołujące obraz pustych wzgórz, mrocznych lasów i księżycowych nocy, stały się inspiracją pieśni Schuberta, Schumanna i Wolfa. Ulubione przez Hauptmanna tematy — nostalgia, ojczyzna, samotność wśród lasu — budzą w niemieckich wygnańcach epoki wojennej takie same gorzkie uczucia, jakie niegdyś wywoływały u jego współczesnych. W nich właśnie — jeśli gdzieś w ogóle — trwa wypędzona z ojczyzny dusza niemieckiego Śląska: