Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Południowa granica Polski jest jedyną, którą można uznać za coś w rodzaju neutralnej bariery. Łańcuch środkowych Karpat od tysiąca lat oddzielał ziemie polskie od dorzecza Dunaju i krainy Węgier. Był granicą zarówno Rzeczypospolitej, jak i austriackiej Galicji. W latach 1918—19 natychmiast uznano go za naturalną granicę między Polską i Czechosłowacją. Na długości ponad sześciuset kilometrów dział wodny przerwany jest jedynie w trzech miejscach: na Spiszu, na Orawie i w okolicach Cieszyna. W każdej z tych trzech szklanek wody wybuchały długotrwałe burze [436].

Ziemia spiska — po polsku: „Spisz”, po czesku „Spis”, po słowacku „Spissko”, po węgiersku „Szepesseg”, po niemiecku „Zips”, po łacinie „Scepusium” — leży w dolinie górnego Popradu, dopływu Wisły, który żłobi głęboką kotlinę w poprzek głównego pasma Karpat, płynąc na wschód od Podhala. Jej średniowieczne dzieje sięgają roku 1108, kiedy to przeszła w posiadanie Węgrów jako posag córki Bolesława Krzywoustego, Judyty. W roku 1412 okręg Lubowli oraz 13 miast położonych w pomocnej części dzielnicy: Nowa Wieś, Włochy, Podegrodzie, Poprad, Wielka, Sobota, Straże, Maciejowice, Biała, Wierzbów, Lubica, Ruskinowice i Twarożna, zwrócono Koronie jako gwarancję pożyczki, która nigdy nie została spłacona: przez następne trzy wieki tworzyły one enklawę w obrębie Królestwa Węgier, pozostającą pod zarządem polskiego starosty. W historii współczesnej Spisz figuruje jako pierwsza z ziem zajętych przez Habsburgów w 1769 roku — swego rodzaju zapowiedź pierwszego rozbioru. Właśnie na tej podstawie — dla naprawienia dawnych krzywd — jej przywrócenia domagała się polska delegacja na konferencji pokojowej w Paryżu. Z etnicznego punktu widzenia ludność Spiszu była niezwykle niejednorodna. Górale z karpackich wiosek uważali się za oddzielną rasę i niewiele obchodzili ich politycy z nizin — bez względu na to, czy rezydowali w Warszawie, Budapeszcie, Bratysławie czy Pradze. Wśród ludności miejskiej był już duży procent mówiących po niemiecku Saksończyków oraz liczna warstwa byłych węgierskich wojskowych i urzędników. W sensie praktycznym sprawę przesądziła obecność nie zapraszanych przez nikogo wojsk czechosłowackich.

Po kilku bezowocnych próbach arbitrażu w tej i w innych kwestiach spornych 28 lipca 1920 roku alianci postanowili narzucić Polsce i Czechosłowacji własne rozwiązanie. W ramach tych postanowień pięć szóstych terytorium ziemi spiskiej przyznano Czechosłowacji, a jedynie jedną szóstą — Polsce. Polacy nie mieli ochoty poddać się temu wyrokowi i odmawiali opuszczenia Jaworzyny aż do grudnia 1923 roku, kiedy Liga Narodów podjęła kolejną niekorzystną dla nich decyzję. Narzucony przez aliantów podział Spiszu utrzymał się w mocy od marca 1924 roku do października 1938 roku; ponownie ustanowiono go w roku 1945.

Orawa — po czesku „Orava”, po słowacku „Oravsko”, po węgiersku „Arva” — rozciąga się na przestrzeni około sześćdziesięciu kilometrów na zachód od Podhala po obu brzegach rzeki noszącej tę samą nazwę i płynącej na południe. Układ z 28 lipca 1920 roku pozostawiał po stronie polskiej tylko jedną wieś — Jabłonkę.

Księstwo Cieszyńskie — po czesku „Tesin”, po niemiecku „Teschen” — zajmuje sam środek Bramy Morawskiej. Sprawowało kontrolę nad jedynym nizinnym szlakiem komunikacyjnym, biegnącym w poprzek Karpat znad Morza Czarnego i z Bawarii. W epoce sprzed roku 1918 tworzyło wschodnią połowę Księstwa Troppau und Teschen, znanego powszechnie jako „Śląsk austriacki”.

W Boguminie (po czesku „Bohumin”, po niemiecku „Oderberg”) znajdował się kluczowy węzeł kolejowy transkontynentalnej linii Berlin—Bagdad: w Karwinie (Karvina) — cenne złoża węgla kamiennego, a w Witkowicach (Vitkovice) i Trzyńcu (Trinec) — ważne huty żelaza, świeżo zakupione przez jedną ze spółek francuskich. Austriacki spis ludności z 1910 roku wykazał, że najczystsza pod względem etnicznym grupa ludności polskiej na terenie cesarstwa zamieszkiwała w Dolinie Jabłonkowskiej na południu. W listopadzie 1918 roku, po wycofaniu się austriackiej administracji, miejscowi przedstawiciele ludności polskiej i czeskiej doszli do przyjaznego porozumienia, ustanawiając linię demarkacyjną, która podzieliła księstwo według kryterium etnicznego. Niestety, umowa ta okazała się nie do przyjęcia zarówno w Pradze, jak i w Warszawie. Rząd czechosłowacki wysunął roszczenia do ziem księstwa z przyczyn gospodarczych i 25 stycznia 1919 roku wydał swoim wojskom rozkaz przymusowej okupacji wszystkich terenów przemysłowych. Przez półtora roku panował całkowity chaos. Projekt przyznania Cieszynowi niepodległości, poparty przez miejscową ludność niemiecką, której zdania nikt nie brał pod uwagę, został odrzucony przez konferencję pokojową. Przygotowania do plebiscytu trzeba było przerwać z powodu fali zamieszek, strajków, terroru i kontrterroru. Międzyaliancka Komisja Plebiscytowa pod kierownictwem Francuza, hrabiego de Manneville, stała się przedmiotem ataków i obelg zarówno ze strony Czechów, jak i Polaków; przetrwawszy oblężenie w historycznym hotelu „Pod Brązowym Jeleniem”, który był jej główną siedzibą, szybko zrezygnowała z dalszej działalności. Impas, jakim zakończyła się konferencja w Spa, spowodował, że sprawę przekazano Radzie Ambasadorów, która 28 lipca 1920 roku o godzinie 2.25 po południu wydała werdykt. Większą, zachodnią część księstwa, obejmującą cały okręg przemysłowy i zamieszkaną w większości przez ludność polską, przyznano Czechosłowacji. Sam Cieszyn został przecięty na pół — granica przebiegała przez środek rzeki Olzy. Rynek i kościół ewangelicki pod wezwaniem Pana Jezusa miały należeć do Polski, natomiast dworzec kolejowy miał się znaleźć w Czechosłowacji. Polska opinia publiczna zawrzała oburzeniem. Paderewski podpisał traktat dopiero po trzydniowych wahaniach, wyrażając swój protest.

Zarówno jemu, jak i jego rodakom wydawało się, że była to nagroda za czechosłowacki coup de force : że Benesz narzucił aliantom własną politykę, korzystając ze słabości Polski w kulminacyjnym momencie marszu Armii Czerwonej na Warszawę, i że polskich górników z okręgu Cieszyna poświęcono dla realizacji planów alianckich kapitalistów. Poczucie krzywdy pielęgnowano przez cały okres międzywojenny; w okresie kryzysu monachijskiego ją pomszczono. Począwszy od roku 1935, Beck bezustannie ponawiał żądania poprawy losu Polaków z Zaolzia. 2 października 1938 roku, zdecydowany nie oddać kontroli nad Bramą Morawską w ręce Wehrmachtu i niezdolny do odrzucenia pokusy, Beck przekroczył Olzę na czele polskich oddziałów. Jednocześnie zajęto część terenów Spiszą i Orawy. Jedenaście miesięcy później zdecydowany przemarsz wojsk Wehrmachtu przez Cieszyn stał się jednym z ramion potężnych kleszczy, które miały rozszarpać skazaną na zagładę Rzeczpospolitą Polską. Wzajemne pretensje Polaków i Czechów odżyły podczas wojny wśród członków obu londyńskich rządów emigracyjnych — kres położył im dopiero Stalin, który traktował wszystkie skargi swych skłóconych podwładnych z taką samą bezstronną pogardą. Smutno pomyśleć, że w kontekście tego najbardziej symptomatycznego ze wschodnioeuropejskich sporów sowiecki dyktator nie potrafił wymyślić żadnego lepszego rozwiązania niż to, z jakim dwadzieścia pięć lat wcześniej wystąpiła Rada Ambasadorów. W 1945 roku Cieszyn ponownie został brutalnie rozdarty przez środek. Na środkowym łuku miejskiego mostu znów namalowano zatartą linię granicy, która została tam aż do dziś [437].

Mogłoby się wydawać, że północna granica Polski zbiega się w sposób naturalny z linią brzegową Bałtyku. Ale w gruncie rzeczy w czasach współczesnych jedynym odcinkiem wybrzeża, który utrzymywał ścisłe kontakty z położonymi w głębi lądu częściami kraju, były okolice ujścia Wisły. Od wczesnego średniowiecza Pomorze Zachodnie było najmocniej związane z Niemcami, podczas gdy Prusy Wschodnie, odebrane przez Krzyżaków rodzimym Bałtom, nigdy nie były terenem polskiego osadnictwa. Położenie Korytarza polskiego, określone postanowieniami traktatu wersalskiego, odpowiadało z grubsza granicom Rzeczypospolitej z 1772 roku i w znacznej mierze zaspokajało roszczenia Polaków. Podczas gdy niemiecka opinia publiczna wypowiadała się kategorycznie przeciw utworzeniu Korytarza, delegacja polska uznała za stosowne podważyć słuszność decyzji członków konferencji jedynie co do trzech ograniczonych punktów: Gdańska, Olsztyna i Kwidzyna w Prusach Wschodnich. 130 kilometrów linii brzegowej Bałtyku, przyznane Polsce w Wersalu, przeszło pod kontrolę polską z chwilą wprowadzenia traktatu w życie: 20 stycznia 1920 roku. Tego właśnie dnia po raz pierwszy odbyła się uroczystość zaślubin z morzem. Żołnierze i cywile weszli w lodowato zimne wody Bałtyku i podnosząc w górę ręce, odnowili pradawne polskie ślubowanie [438].