Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Negocjacje w sprawie granicy polsko—rosyjskiej często utrudniały działające na terenach pogranicznych ruchy separatystyczne, których dążenia nie były zbieżne z życzeniami ani Polaków, ani Rosjan. W owej mrocznej epoce, pomiędzy schyłkiem caratu w 1915 roku a utworzeniem Związku Radzieckiego w roku 1922, kilka narodów — podobnie jak Polacy — skorzystało z okazji, aby ustanowić własne niepodległe państwa. Republika Litewska przetrwała przez 23 lata — od 1917 do 1940 roku; Zachodnioukraińska Republika Ludowa przez zaledwie dziewięć miesięcy, od listopada 1918 do lipca 1919 roku. Obie znalazły się w bezpośrednim konflikcie z Rzecząpospolitą Polską.

Konflikt z Litwą koncentrował się wokół kwestii przyszłości Wilna (po litewsku „Vilnius”, po rosyjsku „Wilno”, po niemiecku „Wilna”). Mimo że we wszystkich kręgach polskiej opinii publicznej istniały silne sentymentalne powiązania z Litwą, a także wśród pewnych sfer żywiono nadzieję na unię federalną, nie istniały żadne poważniejsze sprzeciwy wobec utworzenia litewskiego państwa narodowego. Kłopoty zaczęły się z chwilą, gdy rząd litewski w Kownie nie tylko wysunął roszczenia w sprawie Wilna, ale także ogłosił miasto stolicą swojej republiki. Ponieważ procent ludności litewskiej w mieście nie przekraczał pięciu, polska większość natychmiast podjęła protest. (Analogiczna sytuacja mogłaby powstać na celtyckich obrzeżach Wielkiej Brytanii, gdyby jacyś walijscy separatyści pewnego pięknego dnia zażądali miasta Cardiff, a celtyckojęzyczna Republika Szkocka zgłosiła pretensje do prastarej stolicy Edynburga). Co więcej, armia niemiecka udzielała poparcia litewskim nacjonalistom, Sowieci popierali litewskich komunistów, a Wojsko Polskie walczyło z nimi wszystkimi. Po pierwszej okupacji Wilna przez Polaków Rada Najwyższa Sprzymierzonych wystąpiła z propozycją tak zwanej linii Focha, która miała na czas rokowań rozdzielić siły polskie i litewskie. Ale interwencja Rady okazała się daremna. Podczas lokalnej wojny domowej i wojny polsko-sowieckiej Wilno okupowały kolejno: oddziały niemieckiego Oberkommando Ost, nacjonalistyczna litewska Taryba (1917—18), polska Samoobrona (od grudnia 1918 do stycznia 1919 r.), komunistyczna Litewsko—Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka (od stycznia do kwietnia 1919 r.), Wojsko Polskie (od kwietnia 1919 do lipca 1920 r.) i wreszcie rosyjska Armia Czerwona, która 14 lipca 1920 roku bez wahania oddała miasto Litwinom. Jego los został na dłużej przypieczętowany 9 października 1920 roku, kiedy to Piłsudski zorganizował fikcyjny bunt oddziałów swojego wojska, aby odzyskać miasto dla Polski bez otwartego sprzeciwiania się woli państw sprzymierzonych. Po dwuletnim okresie nominalnej niepodległości nowo powstałe państwo Litwy Środkowej przeprowadziło wybory w celu określenia swojej przyszłości. Prośba o wcielenie do Rzeczypospolitej Polskiej została w marcu 1922 roku przyjęta przez sejm w Warszawie i ostatecznie uznana przez Radę Najwyższą Sprzymierzonych, natomiast rząd litewski w Kownie nigdy się z tą decyzją nie pogodził [449]. W dwadzieścia łat później władze sowieckie powtórzyły taką samą grę, ale tym razem o wiele bardziej brutalnie. Rozpoczęto przymusową okupację Litwy, deportowano niemal jedną czwartą elektoratu, po czym zaaranżowano fikcyjne wybory w celu potwierdzenia prośby Litwinów o wcielenie ich do ZSRR. (Patrz Mapa 19 a).

Mapa 19. Rozkład narodowościowy (1921) a. rejon Wilna b. rejon Lwowa

Spór Polski z Ukrainą dotyczył równie skomplikowanego lokalnego konfliktu, który ostatecznie został rozwiązany dokładnie w ten sam sposób: przez przemoc ze strony Rosji. Mimo że i tu polska opinia publiczna patrzyła przychylnie na projekt utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego, i tu nie brak było poważnych zastrzeżeń co do jego granic. I tak na przykład głównym motywem marszu Piłsudskiego na Kijów było umocnienie ukraińskiego Dyrektoriatu Petlury jako swego rodzaju buforu przeciwko Rosji. Na nieszczęście dla Ukrainy, Polacy byli skłonni poprzeć utworzenie państwa ukraińskiego w granicach dawnego cesarstwa rosyjskiego, ale nie w obrębie granic Galicji. W rezultacie ukraiński ruch narodowy został stłumiony przez Rosję — najpierw przez białych Denikina, a następnie przez bolszewickich czerwonych; z Galicją rozprawili się Polacy. Mimo że Polacy odnieśli doraźną korzyść, w ostatecznym rozrachunku naprawdę skorzystała tylko Moskwa.

Wschodnia Galicja — znana Polakom pod nazwą wschodniej Małopolski, Ukraińcom zaś jako zachodnia Ukraina — była bezsprzecznie w większości zamieszkana przez Rusinów. W ostatnich latach rządów Austrii stanowiła dla członków ukraińskiego ruchu narodowego główną bazę i miejsce ucieczki. (Patrz Mapa 19 b). Mimo to jeśli się bliżej przyjrzeć, okazuje się, że rozkład ludności był tu piekielnie złożony. W miastach, ze Lwowem włącznie, Polacy nie tylko stanowili liczebną większość, ale także zajmowali korzystną pozycję społeczną i gospodarczą. W mniejszych miastach przeważała ludność żydowska. Wyłącznie polskie, katolickie wioski często graniczyły o miedzę z wsiami wyłącznie ruskimi, zamieszkanymi przez ludność unicką lub prawosławną. W takiej sytuacji nie można było sensownie oddzielić strefy polskiej od strefy ukraińskiej, po prostu rysując kreskę na mapie. Co gorsza, od samego początku biorąc kwestie prawne we własne ręce, przywódcy ukraińscy zniweczyli wszelkie szansę na współpracę lub kompromis.

Jednostronna proklamacja we Lwowie l listopada 1918 roku Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej sprowokowała Polaków do zakrojonej na szeroką skalę akcji odwetowej, która zakończyła się dopiero po zdobyciu całej prowincji. Kampania ta, która trwała do lipca 1919 roku, absorbowała w tym okresie większość energii Wojska Polskiego. Od tego czasu polska granica na Zbruczu trzymała się mocno. Ukraiński Dyrektoriat uznał ją21 kwietnia 1920 roku jako cenę za pochód Piłsudskiego na Kijów; 18 marca 1921 na konferencji zakończonej podpisaniem pokoju ryskiego przyjęli ją także delegaci Republiki Ukraińskiej. W 1923 roku niechętna ratyfikacja granicy przez Radę Ambasadorów pozwoliła na formalne przekazanie Galicji Wschodniej Rzeczypospolitej Polskiej [450]. Naturalnie, w niecałe dwadzieścia lat później również i ten układ został obalony. We wrześniu 1939 roku na podstawie układów z hitlerowskimi Niemcami, a także w latach 1944—45 w wyniku rokowań z Churchillem i Rooseveltem przywódcom radzieckim udało się skutecznie doprowadzić do włączenia całej Galicji Wschodniej do ZSRR.

W roku 1945 granicę wschodnią narzuciła Polsce polityka radziecka. Grono jej polskich zwolenników ograniczało się do członków PKWN, Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej oraz Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej; sowieccy protektorzy zobowiązali ich do jej uznania jako warunek wstępny nominacji. Mikołajczyk zaakceptował ją dopiero w wyniku bardzo silnych nacisków dyplomatycznych. „Znajdujecie się na granicy unicestwienia”, oświadczył mu Churchill. „Jeśli nie przyjmiecie tej granicy, na zawsze pogrzebiecie swoje szansę. Rosjanie zmiotą wasz kraj z powierzchni ziemi i zniszczą wasz naród” [451]. Zachodnie mocarstwa potwierdziły w Jałcie uznanie granicy na podstawie linii Curzona. Dość znaczny obszar wysunięty dalej na zachód, w okolicach Grodna, został zaanektowany przez Związek Radziecki. Ale w tym czasie cała sprawa była już tylko problemem czysto akademickim: podjęto decyzję o przesiedleniu wszystkich Polaków z obszarów położonych na wschód od nowej granicy na teren Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o deportacji całej ludności niepolskiej zamieszkałej po stronie zachodniej do ZSRR. W sposób bezprecedensowy granicom przyznano priorytet nad czymś tak nieistotnym jak ludzie.