Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Wysunięty w 1945 roku plan ustanowienia granicy polsko—niemieckiej na

Odrze i Nysie Łużyckiej oraz zrekompensowania strat terytorialnych Polski na wschodzie przez przyznanie jej równych obszarem terenów na północy i na zachodzie, całkowicie oczyszczonych z rodzimej niemieckiej ludności, w znacznej mierze należy przypisać polityce Rosji Sowieckiej. Chociaż brytyjscy i amerykańscy negocjatorzy dawno już zaakceptowali granicę na Odrze w rejonie Frankfurtu, bardzo długo nie godzili się na jej przedłużenie wzdłuż linii Nysy Łużyckiej, a nie biegnącej na wschód od niej Nysy Kłodzkiej. Chociaż wszystkim polskim ugrupowaniom zależało na otrzymaniu Gdańska, tylko nieliczne wiązały jakieś nadzieje z Wrocławiem, nikt zaś nie myślał o Szczecinie. Zwłaszcza Mikołajczyk zdawał sobie sprawę z obciążeń związanych z ewentualnym przyłączeniem tych miast do Polski, co mogło na nowo rozpalić niemiecki rewizjonizm i na zawsze związać Polskę ze Związkiem Radzieckim. Ale zarówno jego, jak i tych, którzy dzielili jego obawy, zakrzyczeli oficjalni przedstawiciele PKWN i Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN), lojalnie dając wyraz żądaniom swoich radzieckich protektorów. Postanowienie to, które w intencjach polityków niekoniecznie musiało być ostateczne, zawarto w komunikacie konferencji poczdamskiej z 2 sierpnia 1945 roku:

Trzej szefowie rządów zgadzają się, że zanim nastąpi ostateczne ustalenie granicy polskiej, byłe terytoria niemieckie na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego bezpośrednio na zachód od Swinerniinde i stamtąd wzdłuż rzeki Odry do zbiegu z rzeką Nysą zachodnią i wzdłuż zachodniej Nysy do granicy czechosłowackiej, włączając tę część Prus Wschodnich, która nie została oddana pod zarząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (…) i włączając obszar byłego Wolnego Miasta Gdańska, powinny być pod zarządem państwa polskiego i dla tych celów nie będą uważane za część radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech [443].

Z praktycznego punktu widzenia fakt, że zamierzona konferencja pokojowa nigdy się nie odbyła, nie miał większego znaczenia. 6 lipca 1950 granica na Odrze i Nysie została uznana przez Niemiecką Republikę Demokratyczną, która powstała na terenie byłej radzieckiej strefy okupacyjnej. Tak więc „Ziemie Odzyskane” stały się integralną częścią Polski na długo przed uznaniem tego faktu na arenie międzynarodowej: Danzig został Gdańskiem, Breslau — Wrocławiem, a Stettin — Szczecinem [444].

Największe kontrowersje wzbudzała jednak wschodnia granica Polski. Jej losy były związane z tragiczną historią ziem kresowych, które zamieszkiwało stosunkowo niewielu Polaków i na których zupełnie nie było Rosjan, a które od stuleci były przedmiotem sporów między Polską i Rosją. W XX wieku najdalej idące żądania Polski przedstawił Roman Dmowski podczas konferencji pokojowej w Paryżu, domagając się granic z 1772 roku. (Nawet on okazał jednak niejakie umiarkowanie, unikając jakiejkolwiek wzmianki o najdalej w dziejach wysuniętej na wschód granicy Rzeczypospolitej z czasów Kazimierza Jagiellończyka). Tradycyjne roszczenia Rosjan, wysuwane zarówno przez reżim carski, jak sowiecki, postulowały granicę na Bugu, będącą granicą rosyjskiego Kraju Nadwiślańskiego sprzed 1912 roku. Między tymi dwoma ekstremalni rozciągały się rozległe połacie tak zwanego obszaru ULB (Ukraina, Litwa, Białoruś) oraz wielki cmentarz młodo umarłych kompromisów. Pomijając propozycje o mniej istotnym znaczeniu, w okresie od 1919 do 1945 roku przedstawiono co najmniej osiem istotnych możliwych rozwiązań (patrz Mapa 18):

l. Zmodyfikowana tymczasowa linia demarkacyjna: projekt przedstawiony przez polską komisję 8 grudnia 1919 r. na konferencji pokojowej w Paryżu. Ponieważ propozycja dotyczyła wyłącznie terytoriów byłego cesarstwa rosyjskiego, linia urywała się nagle na dawnej granicy rosyjsko-austriackiej, nie dochodząc do Galicji Wschodniej. Rada Najwyższa Sprzymierzonych nigdy jej nie przyjęła; nigdy też nie przedstawiono jej formalnie ani Polakom, ani Rosjanom.

2. Linia Dryssa—Bar, przedstawiona w radzieckiej nocie pokojowej z 28 stycznia 1920 roku. W sensie terytorialnym była to propozycja bardziej hojna dla Polaków niż poprzednia; w raporcie przedłożonym Naczelnikowi Państwa sejmowa Komisja Spraw Zagranicznych zalecała jej przyjęcie. Z powodu zerwania stosunków między obiema stronami w kwietniu 1920 roku nigdy nie stała się przedmiotem oficjalnych rozmów [445].

3. Linia przyjęta na konferencji w Spa, uzgodniona 10 lipca 1920 roku w wyniku rozmów premiera Wielkiej Brytanii, Lloyda George’a, z premierem

Polski, Władysławem Grabskim. Zgodnie z podjętymi ustaleniami granica polsko-rosyjska miała przebiegać w sektorze północnym wzdłuż tymczasowej linii demarkacyjnej, w sektorze południowym natomiast — wzdłuż linii frontu wojsk polskich i radzieckich w Galicji Wschodniej. Lwów pozostawiała po stronie polskiej.

4. Linia Curzona, przyjęta przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, Lorda Curzona, wytyczona według instrukcji opracowanych w Spa, została opisana w telegramie przesłanym 11 lipca 1920 roku przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Londynie do Moskwy. W tydzień później propozycję odrzucił rząd ZSRR. Na uwagę zasługuje fakt, że projekt zawierał pewną istotną rozbieżność. Wbrew intencjom jego zwolenników zawarty w nim opis proponowanej granicy w sektorze południowym, w Galicji „na zachód od Rawy Ruskiej i na wschód od Przemyśla po Karpaty”, nie pokrywał się z ustaleniami podjętymi w Spa: Lwów miałby się w ten sposób znaleźć po stronie rosyjskiej. Rozbieżność ta, która najprawdopodobniej powstała w wyniku mechanicznego błędu popełnionego przez londyński personel dyplomatyczny, działający na podstawie map i notatek przygotowanych wcześniej przez Lewisa Namiera, wywołała poważne zamieszanie wśród członków rad alianckich, kiedy ją ostatecznie odkryto w 1943 roku, w zmienionych już okolicznościach [446].

5. Linia przedstawiona przez delegata Związku Radzieckiego, Adolfa Joffe, 24 września 1920 roku, na początku rokowań polsko—radzieckich w Rydze. W obliczu klęski militarnej rząd sowiecki był w tym momencie gotów do ustępstw na rzecz Polski — nie wyłączając zgody na powrót do granic z 1772 roku — pod jednym warunkiem: zawieszenie broni w ciągu najbliższych dziesięciu dni. Idąc za radą Stanisława Grabskiego, członka Narodowej Demokracji, delegacja polska odrzuciła wspaniałomyślną ofertę Joffego, opowiadając się za ustaleniem linii „bardziej sprzyjającej dobrosąsiedzkim stosunkom” [447].

6. Linia ustalona w ramach traktatu ryskiego, podpisana przez Joffego i Babskiego 12 października 1920 roku. Stanowiła ona podstawę klauzul terytorialnych traktatu ryskiego z 18 marca 1921 roku i do roku 1939 uważana była za formalną granicę między Rzecząpospolitą Polską i ZSRR.

7. Hitlerowsko-radziecka linia demarkacyjna z 28 września 1939 roku, pokrywająca się dość ściśle z granicami byłego Królestwa Kongresowego.

8. Granica polsko-radziecka z 1945 roku.

Mapa 18. Wschodnia granica (1916—1945)

Ze wszystkich tych propozycji jedynie granica ryska miała uzasadnienie w sensie moralnym. Wytyczono ją w wyniku dobrowolnych ustaleń podjętych przez obie strony; nie była też obwarowana żadnymi sankcjami zewnętrznymi. Jej pogwałcenie przez oddziały Armii Czerwonej 17 września 1939 roku było oczywistym przypadkiem międzynarodowej agresji. Nie należy jednak zapominać, że traktat ryski dokonywał faktycznego rozbioru Litwy, Białorusi i Ukrainy, bez odwoływania się do życzeń miejscowej ludności. To zaś zmuszało rząd polski do porzucenia wszelkich nadziei na zorganizowanie federacji niepodległych narodów, jaka mogłaby powstać na wschodnim pograniczu Rzeczypospolitej [448].