Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Polskie roszczenia do Gdańska wypływały przede wszystkim z przesłanek ekonomicznych. W okresie rządów pruskich niemiecka ludność miasta wyzbyła się wszelkich pozostałości dawniejszych zobowiązań wobec Polski, a w latach trzydziestych miała dostarczyć wielu gorliwych rekrutów hitlerowcom. Nie mogło być żadnych poważniejszych wątpliwości co do tego, że każdy wolny plebiscyt przeprowadzony w Gdańsku przyniesie przytłaczającą przewagę głosów za ponownym połączeniem miasta z Rzeszą. W tej sytuacji nalegania Lloyda George’a na utworzenie Wolnego Miasta podczas konferencji pokojowej należy traktować jako ustępstwo wobec nacisków ze strony Polaków. W praktyce postawa ta okazała się kamieniem obrazy tak dla Polaków, jak dla Niemców, dostarczając Hitlerowi konkretnego pretekstu mającego usprawiedliwić jego inwazję na Polskę we wrześniu 1939 roku. Problem został rozwiązany raz na zawsze, gdy w ostatnich dniach II wojny światowej niemiecka ludność Gdańska zbiegła lub została wypędzona z miasta [439].

Ziemie olsztyńska i kwidzyńska leżą na południowych obrzeżach Prus Wschodnich. W lecie 1920 roku w obu okręgach przeprowadzono pod auspicjami aliantów plebiscyty wśród mieszkańców. Skargi Polaków na szachrajstwa Niemców, zwłaszcza fabrykowanie dodatkowych głosów wyborców, nie mogły zmienić faktu, że ludność — w tym także część mówiącej po polsku ludności protestanckiej — zdecydowanie się opowiedziała za zachowaniem obywatelstwa niemieckiego.

Wyniki plebiscytu, ogłoszone 11 lipca 1920 roku, przyniosły przytłaczające zwycięstwo większości 460 000 głosów (96,52%) dla Niemiec przeciwko 16 000 (3,47%) dla Polski. Garnizon wojsk alianckich, złożony z Włochów i Irlandczyków z oddziału Inniskillen Fusiliers, szybko wycofano w obawie przed polityczną zarazą, jaką niosła ze sobą Armia Czerwona, akurat nadciągająca w ich kierunku ze wschodu. W tych nielicznych leżących w pobliżu miastach — na przykład w Działdowie (Soldau) — które były okupowane przez oddziały Armii Czerwonej przed ich pospiesznym wycofaniem się w sierpniu, sowieccy dowódcy dawali wyraz przekonaniu swojego rządu, że te „prastare ziemie niemieckie” powinny zostać przywrócone prawowitym właścicielom. Niemiecki ład panował tu aż do roku 1945 [440].

Zachodnia granica Polski sprawiała kłopot o wiele poważniejszej natury. Na początku dwudziestego wieku Odra, która stanowi jedyną widoczną linię demarkacyjną, oddzielającą Wisłę od Łaby, płynęła przez tereny z gruntu niemieckie.

Element niemiecki przeważał wśród ludności wszystkich dużych miast, od Szczecina po Wrocław; dominował on również we wszystkich okręgach miejskich i w większości rejonów wiejskich. Mimo to na całym tym obszarze bliskie sąsiedztwo niepodległej Rzeczypospolitej Polskiej stwarzało napięcia, których echa powracały przez trzydzieści lat. Ta bliskość zainspirowała jedno zbrojne powstanie w Wielkopolsce i trzy na Górnym Śląsku. Po zakończeniu II wojny światowej zachodnia granica Polski została ustalona w ostatniej kolejności — w sposób wysoce arbitralny i kontrowersyjny.

Powstanie w Wielkopolsce przekształciło się w niewielką wojnę domową.

Wywołał ją 26 grudnia 1918 roku przyjazd Ignacego Paderewskiego udającego się do Warszawy, co zniszczyło niepewny podział władzy w Poznaniu między miejscową niemiecką Soldatenrat a polskim Komisariatem Naczelnej Rady Ludowej (NRL). Demonstracje i kontrdemonstracje doprowadziły wkrótce do gwałtownych potyczek ulicznych i szybkiej polaryzacji obu społeczności. W ciągu zaledwie tygodnia polska Naczelna Rada Ludowa przejęła władzę w mieście i objęła kontrolę nad okolicą; nie powiodły się natomiast podejmowane przez nią próby porozumienia z rządem w Berlinie. Działalność Rady doprowadziła do szybkiej konsolidacji Niemców i ściągnęła jednostki Grenzschutzu. 8 stycznia 1919 roku Rada proklamowała niepodległość. Walki — 8 stycznia pod Chodzieżą (Kolmar) i 11 stycznia pod Szubinem (Schubin) — pociągnęły za sobą straty w wysokości kilkuset poległych; trwały przez okres czterech tygodni, do chwili, gdy Naczelna Rada Ludowa została uznana przez Międzyaliancką Komisję Kontroli w Niemczech za „siłę sprzymierzoną”. Niemiecka Reichswehra z siedzibą w Kołobrzegu nie zarzuciła swych defensywnych planów aż do momentu podpisania traktatu wersalskiego, który przyznawał całość terenów byłego Księstwa Poznańskiego Polsce. We wrześniu 1919 roku NRL ostatecznie przekazała swoje obowiązki Ministerstwu do Spraw Byłego Zaboru Niemieckiego z siedzibą w Warszawie [441].

Powstania śląskie wybuchły jako protest przeciwko warunkom traktatu, które nakazywały przeprowadzenie plebiscytu wśród ludności trzech rejonów najbardziej wysuniętych na południe. Pierwsze, którego ośrodkiem był Rybnik, trwało przez osiem dni, od 16 do 24 sierpnia 1919 roku, i zostało brutalnie stłumione przez Reichswehrę. Pociągnęło za sobą przybycie alianckiego garnizonu, złożonego z oddziałów brytyjskich, francuskich i włoskich. Drugie powstanie śląskie, które trwało od 19 do 25 sierpnia 1920 roku, zbiegło się w czasie z kulminacyjną fazą wojny polsko-sowieckiej. Niemieckich demonstrantów, przedwcześnie świętujących zdobycie Warszawy przez Tuchaczewskiego, zmusiła do defensywy fala strajków i akcji odwetowych, która wkrótce objęła cały kraj. Trzecie powstanie, zdecydowanie najpoważniejsze ze wszystkich, zostało wywołane przez polską ludność, która nie chciała się pogodzić z wynikami plebiscytu. W wyniku głosowania, które miało miejsce 20 marca 1921 roku, 702 000 (59,4%) głosujących opowiedziało się za Niemcami, 479 000 (40,5%) — za Polską. Ogólnie rzecz biorąc, wynik plebiscytu okazał się pełnym sukcesem starannie przeprowadzonej przez Niemców kampanii. Jeśli natomiast chodzi o szczegóły, pozostawiał kilka niemieckich enklaw — zwłaszcza na terenach przemysłowych — w sytuacji wysp zagubionych na polskim morzu. Wojciech Korfanty (1873—1939), wieloletni poseł do pruskiego Reichstagu, a w tamtym okresie komisarz plebiscytu z ramienia Polski, był zdecydowany podjąć opór. Jego przemówienia stały się inspiracją dla około 40 000 robotników i partyzantów, z których wielu było członkami Polskiej Organizacji Wojskowej Piłsudskiego — porwani do czynu, chwycili za broń. W okresie od 3 maja do 5 lipca stawili czoło siłom niemieckim, walcząc jak równy z równym i skutecznie broniąc terenów przemysłowych. Zbrojne potyczki, które miały przejść do legendy, toczono od 21 do 25 maja w okolicach Góry Świętej Anny (Annaberg), a przez dwa dni, od 4 do 5 czerwca — nad brzegami Kanału Kłodnickiego. Chociaż przywódcom powstania nie udało się namówić wszystkich polskich partii politycznych działających na Górnym Śląsku do walki po swojej stronie (komuniści i socjaliści twierdzili, że oderwanie śląskiego przemysłu od jego tradycyjnego niemieckiego rynku okaże się katastrofalne w skutkach), przekonali rządy państw sojuszniczych, że nie można dopuścić do przyjęcia wyników plebiscytu. 20 października 1921 roku Rada Ambasadorów zarządziła nowy podział Śląska. 61 % całości obszaru objętego plebiscytem miało pozostać przy Niemczech, natomiast większa część zagłębia węglowego z Katowicami (Kattowitz) i Chorzowem (Königshutte) przechodziła na rzecz Polski. Decyzję tę, którą w Polsce powszechnie uznano za zdradę, jej autorzy uważali za ustępstwo na rzecz interesów Polski [442].

Sprawa granicy polsko-niemieckiej jątrzyła się przez cały okres międzywojenny. Niemieccy przywódcy demokratyczni lat dwudziestych — na przykład Stresemann — zabiegali o jej rewizję tak samo gorliwie jak Hitler w latach trzydziestych. Rzucający się w oczy fakt pominięcia w podpisanym w 1925 roku w Locarno traktacie jakiejkolwiek gwarancji status quo w sprawie granicy Niemiec z Polską, która byłaby analogiczna do gwarancji w sprawie granic z Francją i Belgią, na stałe wbił klin nieufności między Polskę i mocarstwa zachodnie. Problem eksportu śląskiego węgla do Niemiec przez nowo ustanowioną granicę legł u podstaw polsko—niemieckiej wojny celnej z lat 1925—29. Mimo że konwencja w sprawie Śląska, opracowana przez Ligę Narodów w celu rozstrzygnięcia spraw dotyczących obu zainteresowanych stron, w zasadzie działała bez zakłóceń, było rzeczą oczywistą, że Niemcy dążą do radykalnej rewizji istniejących ustaleń. Dokonano tego w sposób jasny i bezkompromisowy w 1939 roku, ponownie wcielając do Rzeszy wszystkie tereny należące niegdyś do Prus.