Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Ci ludzie znajdują się tutaj. Nikt z nich nie wrócił.

Stalin: To jest niemożliwe. Oni uciekli.

Anders: Dokądżeż mogli uciec?

Stalin: No, choćby do Mandżurii.

Anders: To jest niemożliwe, żeby mogli wszyscy uciec (…). Ludzie ci giną tam i mrą w straszliwych warunkach.

Stalin: Na pewno zwolniono ich, tylko jeszcze nie przybyli. (…) Wiedzcie, że Rząd Radziecki nie ma najmniejszych powodów, żeby zatrzymywać choćby jednego Polaka (…).

Anders: Jednak wpływają zeznania o ludziach dokładnie nam znanych, z nazwami więzień i numerami cel, w których są zamknięci (…).

Mołotow: Myśmy zatrzymali tylko tych, którzy po wojnie dopuścili się zbrodni, wywoływali dywersje, zakładali stacje radiowe, itp. (…)

Sikorski: Nie tykajmy spraw z czasu wojny. Obecnie dobrze by było, żeby Pan Prezydent dał publiczne wyjaśnienia w tej sprawie (…). Nie są to przecież turyści, ale ludzie wywiezieni siłą ze swych domów. Nie znaleźli się oni tu z własnej woli, lecz zostali deportowani i przeszli olbrzymie cierpienia.

Stalin: Ludność w Związku Radzieckim dobrze jest nastawiona dla [sic!] Polaków. Błędy mogą popełniać tylko urzędnicy [424].

Mimo postanowień deklaracji o przyjaźni i wzajemnej pomocy, podpisanej przez Stalina i Sikorskiego 5 grudnia 1941 roku, Sowieci nie przepuszczali żadnej okazji, aby utrudniać działanie rządu emigracyjnego. Ewakuację armii generała Andersa z terenu ZSRR przeprowadzono dopiero wtedy, gdy Rosjanie wstrzymali wydawanie żołnierzom racji żywnościowych. Protesty ze strony ZSRR doprowadziły do storpedowania rozmów o współpracy polsko—czechosłowackiej w okresie po zakończeniu wojny [425]. Podpisaniu traktatu radziecko-brytyjskiego w maju 1942 roku towarzyszyło wprowadzenie warunków, które miały na celu oderwanie Brytyjczyków od ich polskiego sojusznika. Fala wzajemnej wrogości między Polską i ZSRR znacznie się już podniosła, gdy 12 kwietnia 1943 roku Niemcy podali do wiadomości publicznej fakt odkrycia grobów katyńskich. Kiedy rząd emigracyjny zażądał przeprowadzenia dochodzeń przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż, Sowieci potraktowali to żądanie jako pretekst do zerwania stosunków dyplomatycznych. Odtąd rząd emigracyjny nie utrzymywał żadnych kontaktów z mocarstwem, które sprawowało kontrolę nad terytorium kraju. Wszystkie przyszłe dyskusje w sprawach dotyczących Polski prowadzili teraz przedstawiciele wielkich mocarstw, bez udziału Polski. Sowieckie rozwiązanie sprawy polskiej miało zostać stopniowo przypieczętowane postanowieniami trzech wielkich konferencji aliantów — w Teheranie, Jałcie i Poczdamie.

Dostrzegając nieustępliwość polityki sowieckiej w kwestiach dotyczących Polski, trzeba jednocześnie przyznać, że poglądy Stalina uległy na przestrzeni lat zasadniczej zmianie. W latach 1939—41 sowiecki dyktator był gotów zdławić każdy przejaw tożsamości narodowej lub niepodległościowych dążeń Polaków. Natomiast od roku 1941 stale dawał wyraz woli odbudowy „silnej i niepodległej Polski”. Jego pojęcie „siły” i „niepodległości” sporo się różniło od znaczenia, jakie przypisywano tym słowom w Wielkiej Brytanii, w Ameryce, a zwłaszcza w Polsce, nie oznaczało to jednak bynajmniej, że były to dla niego słowa pozbawione wszelkiej treści. Każdy, kto żywi jakiekolwiek wątpliwości co do szczerości oświadczeń Stalina, powinien porównać powojenną historię Polski z historią państw nadbałtyckich czy Ukrainy. Stalin był twórcą nie tylko powojennej niepodległości Polski, ale także tej, w sposób szczególny skarlałej, interpretacji pojęcia „niepodległość”, jaka utrzymuje się [426], w epoce powojennej [427].

Na pierwszym spotkaniu Wielkiej Trójki w Teheranie, w dniach od 28 listopada do l grudnia 1943 roku, rozmowy na temat wspólnego frontu przeciwko Niemcom hitlerowskim zahaczały o sprawę polską. Podział Europy na strefy potencjalnych wpływów w okresie po zakończeniu wojny zakładał, że Polska dostanie się pod kontrolę Związku Radzieckiego. Ustalono, że linia Curzona, odrzucona w roku 1920, stanie się podstawą granicy Polski na wschodzie [428]. Granica zachodnia Polski z Niemcami nie była przedmiotem szczegółowych rozważań. W tym stadium rozmów przedstawicielom Polski nie przekazano żadnych informacji.

W Jałcie, w okresie od 4 do 11 lutego 1945 roku, Churchill i Roosevelt podjęli symboliczne próby potwierdzenia własnych wpływów w Europie Wschodniej. Mimo jednostronnego uznania RTRP przez Związek Radziecki nalegali na włączenie przedstawicieli partii popierających rząd emigracyjny w skład rządu w Warszawie. Uznali też prawo Polski do ziem odłączonych od Niemiec Wschodnich, nie określając jednak granic tych terytoriów.

W Poczdamie, w okresie od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku, wielkie mocarstwa szybko uporały się z większością nie rozstrzygniętych dotąd problemów. Po krótkich konsultacjach z delegacją polskich komunistów, która wcześniej odbyła fachowo przeprowadzony przez Rosjan trening, ustaliły granicę Polski z Niemcami na Odrze i Nysie, zaakceptowały plan wysiedlenia Niemców z Polski, Czechosłowacji i Węgier, oraz zaleciły przeprowadzenie przy pierwszej okazji wolnych i demokratycznych wyborów w celu zatwierdzenia składu ustanowionego rządu [429].

Co uczyniwszy, pozostawiły Polskę jej własnemu losowi.

Zmiany, jakich dokonała wojna, były głębokie i trwałe. Sześcioletnia rzeź przekształciła państwo, naród i społeczeństwo w sposób badziej gruntowny, niż uczyniły to wydarzenia całego poprzedniego stulecia czy też trzydziestolecie [430]mających teraz nastąpić rządów komunistycznych.

W latach 1944—45 odbudowano suwerenność Polski na podstawie nowej bazy terytorialnej. Zgodnie z propozycją samego Churchilla Polskę przesunięto, w sensie fizycznym, o ponad 200 kilometrów na zachód — jak oddział wojska, na komendę „dwa kroki w lewo, marsz!” Kresy Wschodnie, z Wilnem i Lwowem, miały zostać oddane Związkowi Radzieckiemu. Ziemie Zachodnie, z miastami Breslau, Stettin i Danzig — w oficjalnym żargonie nazywane „Ziemiami Odzyskanymi” — Niemcy miały przekazać Polsce. Zaledwie połowa (54%) terytorium przedwojennej Rzeczypospolitej znalazła się w granicach Rzeczypospolitej Ludowej, obejmującej jedynie cztery piąte powierzchni, jaką zajmowała jej poprzedniczka: 312 688 km2 zamiast dawnych 389 720 km2. Terytoria utracone (178 220 km2) były o wiele większe od terytoriów uzyskanych (101 200 km2). (Patrz Mapy 17, 20, 21, 22).

Mapa 17. Zmiany terytorialne państwa polskiego

Zasoby naturalne Ziem Zachodnich zrekompensowały jednak z nawiązką straty terytorialne Rzeczypospolitej Ludowej. Obszary utracone na rzecz ZSRR obejmowały prymitywne, słabo rozwinięte tereny rolnicze „Polski B”. Natomiast na obszarze uzyskanym od Niemiec znajdowały się bogate złoża węgla i rudy żelaza, urządzenia przemysłowe, nowoczesna sieć dróg i linii kolejowych, a także znaczna liczba miast i portów morskich. Przyłączenie Śląska i Pomorza — mimo że obie te prowincje zostały pozbawione wykwalifikowanej niemieckiej siły roboczej — z pewnością zwiększało szansę Polski na modernizację gospodarki i uprzemysłowienie.

W okresie, w którym repatriacje i wysiedlenia zbliżały się ku końcowi, spis ludności przeprowadzony w lutym 1946 roku wykazał, że liczba ludności zmniejszyła się w stosunku do danych z roku 1939 o prawie jedną trzecią, spadając do zaledwie 23,9 miliona. Liczebność siły roboczej spadła do stanu z roku 1918.

Ogólna gęstość zaludnienia również się zmniejszyła — z 89,8 do 76,4 mieszkańców na km2. Innymi słowy, Polska utraciła jeszcze więcej mieszkańców niż ziemi.